Srpska crkva je, pored duhovnog rada, često vodila i nacionalnu politiku, naročito za vreme turske vladavine.[1] Tokom povesti Srpske crkve, među duhovnim vođama postojala je napetost između dve struje - oni koji su bili za saradnju sa Carigradom ("svaka vlast je od Boga") i oni koji su zagovarali oružanu pobunu protiv Turskog carstva.[2]
Srbi su izvorno, kao i svi Slaveni, bili sledbenici stare slovenske vere. Dolaskom na Balkansko poluostrvo u 5. vijeku, Srbi su, kao i ostali Južni Sloveni, zatekli razvijene crkvene organizacije.[3] U početku je prihvatanje hrišćanstva teklo spontano, i Sloveni prvo prihvataju hrišćanstvo na mestima starih crkvenih zajednica u Makedoniji, Dalmaciji i Bosni.[4] Prvo masovno krštavanje Srba zbilo se u 7. veku, u vreme cara Iraklija (610-641).[3]
Budući da ono što je sada Srbija i Paganija i takozvana zemlja Zahumlje i Travunija i zemlja Kanalita, bilo pod upravom imperatora Bizantinaca, i budući da su te zemlje bile opustošene od Avara, stoga je imperator naselio Srbe u naznačene zemlje i oni su postali podložnici imperatoru Bizantinaca, a imperator je doveo svećenike iz Rima i njih krstio, i naučio ih da pravilno obavljaju pobožnosti, i poučio ih u kršćanskom nauku.[5]
Sredinom 9. veka je usledio period snažne misionarske delatnosti Carigrada. Oko 840. knez Vlastimir je u oblastima oko Tare, Lima i Drine, u vreme kada je još uvek bila živa stara slovenska vera, digao ustanak i proterao Vizantijce i propovednike hrišćanstva iz tih oblasti. No, već za njegovog naslednika, kneza Mutimira (851-891), u Srbiji niču prve eparhije.[3] U to vreme deluju i vizantijski misionari Ćirilo i Metodije, koji prevode Sveto pismo na slovenski jezik. Krajem 9. veka, vizantijski car Vasilije je osvojio Neretvljansku kneževinu Paganiju, koja se poslednja opirala pokrštavanju, i uništio staroslovenska svetilišta. Srbi i Hrvati, videći šta se zbiva u Dalmaciji, šalju izaslanstvo Vasiliju I i podrvrgavaju se romejskoj vlasti.[7]
Od 10. veka među balkanskim Slovenima se razvija poseban oblik hrišćanstva, bogomilstvo, koje karakteriše protivljenje rimskoj i bizantskoj vlasti i upotreba slovenskog jezika u bogosluženju.[8] Moguće je da su niži slojevi prvo dolazili u dodir sa bogomilima nego sa pravoverjem rimske i romejske crkve, koje su prvo prihvatali viši slojevi.[9] Učenje bogumila je u Raškoj za kratko vreme steklo veoma mnogo pristalica.[10]
U Rasu je, kroz cijeli XII vijek, i u početku XIII vijeka, stolovao grčki episkop.[11]
Oko 1170. godine u Rasu Nemanja saziva crkveno-državni sabor, kojim započinju surovi verski progonibogumila, koji su uključivali telesne kazne, spaljivanja na lomači, žigosanja po licu, progone iz zemlje, oduzimanje imanja i druge drakonske mere.[12] Tada je u Rasu stolovao grčki episkop, saradnik Stefana Nemanje u progonjenju bogumila.[11] U to vreme bogumili imaju uporište ne samo među običnim pukom, već i među samim velmožama.[10] Nemanjina vojna akcija se pretvorila u pravi građanski rat koji je besneo jedno vreme po Raškoj.[10] Nakon što je vojska Stefana Nemanje u Raškoj istrebila bogumile, među Srbima je učvršćeno vizantijsko pravoverje, vremenom odomaćeno kao pravoslavlje.
Po povrtaku u Rašku, Sava 1221. saziva državno-crkveni sabor u Žiči na kom kruniše svog brata za kralja, i organizuje nove verske progona. Tom prilikom, Sabor proklinje ne samo bogumile, već i poglavare bosanske crkve, koja je pružala utočište prognanih hrišćanima.[13] Nakon sabora one koji nisu pristali da se odreknu svoje vere i pređu na pravoslavlje, "s velikim beščašćem iz cele svoje zemlje izgonjahu."[10]
Crkva je naročito ojačala i obogatila za kralja Milutina, koji je mnogo izdvajao za podizanje novih crkvi i manastira, zbog čega je, uprkos nemoralnom životu, proglašen za sveca.[2] Zajedno sa velikim feudalnim posedima, kralj Milutin je crkvi poklanjao i ljude (zemljoradnike i robove), koji su postajali „crkveni ljudi”.[14]
Kada je kralj Dušan iskoristio nemire u Vizantiji, osvojio neke teritorije i proglasio se za cara1346. godine, arhiepiskopija je proglašena patrijaršijom, mimo volje Carigrada. Dušan je svojega dvorjanina proglasio patrijarhom, da bi mu on stavio carsku krunu na glavu.[11] Dušanovim ukazom njegov logotetJoanikije postaje prvi pećki patrijarh.[15] Crkveni velikodostojnici srpske crkve su pružali podršku proglašenju Carstva od strane Stefana Uroša IV Dušana Nemanjića a jedan od razloga podrške je njihovo očekivanje da im pripadnu prihodi iz onih parohija koje su do tada bile potčinjene carigrdskom patrijarhu.[16] U sastav nove patrijaršije su ušle i mitropolije u osvojenim grčkim oblastima, kao i Sveta gora, do tada pod nadležnošću vaseljenske patrijaršije. Tada vaseljenski patrijarh Kalist baca anatemu na Dušana, Joanikija i srpsko sveštenstvo.[15] Glas o prokletstvu učinio je u narodu i u nižem sveštenstvu mučan i bolan utisak. Narod je ovo prokletstvo dovodio u vezu s onim nesrećama, koje posle smrti patrijarhove (1354) i Dušanove (1355) počeše da snalaze srpski narod.[11]
Crkva je imala niz povlastica i kao verska institucija i kao najveći feudalac u Srbiji. Država je štitila crkvu u svakom pogledu, a crkva je svojim uticajem na vernike osiguravala poslušnost državnoj vlasti, kojoj je pripisivala božansko poreklo.[17] Odnosi crkve i države u srednjevekovnoj Srbiji su sledili vizantijski model podređenosti crkve državi, koji se u crkvenim krugovima naziva simfonija, a u nauci cezaropapizam.[18]
Knez Lazar Hrebeljanović je 1370-ih okončao šizmu sa Carigradom (iz vremena cara Dušana) i stekao priznanje sa srpsku crkvu od strane Vizantije.[19]
Kada Pećka patrijaršija 1557. dobija od Carigrada povlastice ona stiče i svoju teritoriju... pored starih oblasti nekadanje pećke partijaršije pre turske najezde, nova Pećka patrijaršija dobila je nove dijeceze u Bosni i Hercegovini, Dalmaciji, Hrvatskoj i Slavoniji sa Sremom i u Ugarskoj, čak tamo do Budima. Prema tome Pećka patrijaršija je posle 1557. proširila svoju jurisdikciju nad pravoslavnima u svim zemljama, gde se srpski narod naselio u XV i XVI veku. Ovako proširena Pećka patrijaršija daleko je prelazila pod Turcima granice Patrijaršije iz doba Nemanjića.[20]
1577. godine Mehmed-paša Sokolović, veliki vezir (premijer) Osmanlijskog carstva poreklom iz pravoslavne hercegovačke porodice, je ponovo ustanovio Pećku patrijaršiju na znatno proširenom području nadležnosti koje je obuhvatalo oblasti današnjeg Kosova, Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Bugarske, Srbije, Hrvatske, Rumunije i Mađarske. Na patrijaršijski presto je postavio svoga brata Makarija Sokolovićа. Posle obnovljenja Pećke Patrijaršije zaživeli su mnogi stari zapusteli manastiri. Turci, koji su hteli da održe mir, dozvoljavali su pećkim patrijarsima da lično sakupljaju materijalna sredstva za izmirenje obaveza prema turskoj blagajni. Zahvaljujući ovim velikim povlasticama, patrijarh Makarije je smatran "etnarhom srpskog naroda", a savremenici su ga nazivali "patrijarhom cele srpske zemlje i pomorskih i severnih krajeva i ostalih".[2]
1592. na patrijaršijski presto je došao Jovan Kantul koji napušta makarijevsku politiku i postaje učesnik u akciji zapadnih država za oslobođenje balkanskih naroda od Turaka. Po izbijanju austro-turskog rata (1593-1606) vršački episkop Teodor Nestorović predvodi Banatski ustanak protiv Turaka (1594). Srpski ustanici su noslili zastave sa likom svetog Save. Posle prvih uspeha, turska vojska je savladala otpor Srba. Zbog ovog ustanka, Turci oštro kažnjavaju Pećku patrijaršiju. Još iste 1594. godine episkop Teodor je ubijen, a mošti svetog Save su prenete iz Mileševa u Beograd i demonstrativno spaljene na Vračaru. Pećki patrijarh Jovan je 14. oktobra 1613. godine obešen u Carigradu i sahranjen kod Jeni-kapije.[2]
Posle Jovana Kantula na čelo patrijaršije je došao Pajsije Janjevac od 1614. do 1647. godine. Za razliku od svog prethodnika, on se odrekao akcija protiv Turaka i vratio makarijevskom duhu. Tokom njegove dugogodišnje uprave učinjeno je mnogo na jačanju Crkve, obnavljanju onoga što je zanemareno i upropašćeno tokom patrijarha Jovana i na poboljšanju poremećenih odnosa sa Turskom. Njegova uprava pećkom patrijaršijom bila je doba sređenih crkvenih prilika, usklađenih odnosa sa turskom vlašću, dok je pozna srpska umetnost u srednjevekovnim tradicijama doživela tada svoj drugi i poslednji procvat.[2]
Par decenija kasnije, njegov naslednik Arsenije IV Jovanović (patrijarh od 1725-1737) se povodi za istom politikom pomaganja Austriji u borbi protiv Otomanske države. Godine 1737. izbija novi austrijsko-turski rat (1737-1739), tokom kojeg se kosovski Srbi na poziv pećkog patrijarha ponovo dižu na ustanak, u želji da se priključe austrijskoj pokrajini Srbiji. Ali, kao i u slučaju njegovog prethodnika, Austrija ubrzo doživljava poraz te Arsenije IV predvodi drugu veliku seobu Srba na sever, u Ugarsku. Usled ovih migracija, srpsko stanovništvo na Kosovu krajem 18. veka postaje manjinsko.[23]
Političko angažovanje pećke patrijaršije u Austro-Turskim ratovima je ubrzalo odluku Porte da ukine ovu crkveno-političku instituciju.[24] Patrijaršija je ukinuta 1766, a sledeće godine je isto učinjeno sa ohridskom arhiepiskopijom 1767. Eparhije i celokupnu imovinu ovih crkava preuzela je carigradska patrijaršija.[24] Crkvu su od tada vodili episkopi Grci (fanarioti).[25]
Uprkos teškom položaju, mnogi srpski manastiri sačuvali su i umnožili su svoja imanja pod turskom vlašću.[26] Mitropolija raško-prizrenska je za vreme turske vladavine ubirala obavezan porez od svih pripadnika srpskog naroda.[27] Mitropoliti i vladike, kao i patrijarsi imali su pravo nošenja oružja i držanja oružane pratnje koja im pomaže pri sabiranju crkvenih prihoda.[28]
Period postojanja zasebnih pravoslavnih crkava
Karlovačka mitropolija (1690-1848) te patrijaršija (1848-1920)
Sjedište Karlovačke patrijaršije je bilo u Sremskim Karlovcima. Karlovačka patrijaršija je postojala sve do 1920. godine kada se ujedinila s Beogradskom mitropolijom u jedinstvenu Srpsku pravoslavnu crkvu.
Nakon što je 1830. godine sultan priznao Srbiji samostalnu unutrašnju upravu, carigradski patrijarh je pristao da mu knez predlaže episkope, a da ih on potvrđuje. 1832. g. je Srbija sklopila sa carigradskom patrijaršijom sporazum o samoupravi srpske Crkve.[25] Mitropolija je bila umešana u međudinastičke borbe u Srbiji, pa je prvi mitropolit Petar Jovanović, kao protiv Obrenovićevac, nakon povratka kneza Miloša na vlast bio prinuđen da podnese ostavku 1859. godine, nakon čega je otišao u karlovačku mitropoliju i postao je episkop gornjokarlovački.[25]
Godine 1878. priznata je nezavisnost Srbije, a godinu dana, 1879. godine je Beogradska mitropolija dobila autokefalnost. Početkom 20. vijeka Beogradska mitropolija je imala nadležnost na čitavom području tadašnje Kraljevine Srbije, sa upravnom podjelom na sljedeće eparhije: Beogradska, Šabačka, Žička, Niška i Timočka. Beogradski episkop je bio arhiepiskop i mitropolit Srbije.
Sa ukidanjem Pećke patrijaršije (1766), obrazovana u Crnoj Gori samostalna Mitropolija cetinjska. Crnogorski crkveni poglavari ujedno su bili i političke vođe tadašnje crnogorske države iz dinastije Petrovića. U Crnoj Gori je postojala neka vrsta pravoslavne teokratske vladavine, sa jakim osloncem na Rusiju. Tek Danilo I (1851—1860) je odvojio crkvenu vlast od svjetovne.
Opisujući istoriju Crkve u Crnoj Gori, protojerej dr Radoslav Grujić kaže da je ona često bila uključena u borbe protiv Turaka:
Crkava je bilo uvek dosta od tesana kamena, te su često služile kao kule za obranu od Turaka. Ali je u njima bilo vrlo malo ikona i drugih crkvenih stvari, te je često vešano oružje po crkvenim zidovima. Parohijskih sveštenika bilo je uvek dosta, ali je većina jedva znala čitati i pisati. Sveštenici su nosili oružje, brijali bradu i često išli u boj kao vođe; pa su pod oružjem i bogosluženja obavljali u crkvama.[2]
Valtazar Bogišić je pisao da je "Crnogorska crkva posve avtokefalna i osobenu jerarhiju ima, a nema nikakvijeh zvaničnih odnošaja s drugijem avtokefalnim crkvama, nego mir i ljubav". U zvaničnom katalogu pravoslavnijeh crkava, zvanom Sintagma, "Avtokefalna mitropolija crnogorska" je bila navedena pod rednijem brojem 9, a srbijanska pod 14.[29]
Stvaranjem Kraljevine SHS, Crnogorska mitropolija je 1920. godine postala deo ujedinjene Srpske pravoslavne crkve.
Ujedinjenje pravoslavnih crkava sa područja novoformirane Kraljevine SHS je dogovarano na četiri preliminarne konferencije, održane od 1918. do 1920. godine. Značajnu ulogu u ujedinjenju srpskih pravoslavnih crkava imao je regent Aleksandar.[30]
Prva konferencija pravoslavnih episkopa održana je 18/31. decembra 1918. godine u Sremskim Karlovcima. Tom prilikom zaključeno je da postoji volja za ujedinjenjem i da se očekuje da će i crkva u Crnoj Gori pristati na ujedinjenje, koja nije bila zastupljena na ovom zboru episkopa. Druga konferencija održana je od 11/24. do 15/28. maja 1919. u Beogradu. Tada je proglašeno "duhovno, moralno i administrativno jedinstvo svih srpskih pravoslavnih crkvenih oblasti", koje će se definisati kada se ceo Arhijerejski sabor "Ujedinjene Srpske Crkve" sastane pod predsedništvom svoga Patrijarha. Formiran je i privremeni odbor od pet članova („Središnji Arhijerejski Sabor Ujedinjene Srpske Crkve”). Na Trećoj konferenciji, održanoj od 20. novembra/3. decembra do 2/15. decembra u Sremskim Karlovcima, usvojen je "Nacrt zakona o proglašenju i vaspostavljanju Srpske Patrijaršije". Pregovori sa Carigradskom patrijaršijom trajali su više od šest meseci. Okončani su tek kada je plaćeno 1,5 milion franaka naknade. Nakon toga je Carigradska patrijaršija19. marta1920. priznala i blagoslovila ujedinjenje.[30]
Sjedinjenje pokrajinskih pravoslavnih Crkava u jednu Srpsku Crkvu proglasio je Kralj Aleksandar I. svojim aktom od. 17. juna1920. Četvrta konferencija, održana 27. avgusta/9. septembra 1920. godine, proglasila se Svetim arhijerejskim Saborom Srpske Pravoslavne Crkve.[30] Za patrijarha izabran Dimitrije Pavlović, dotadanji arhiepiskop Srbije i mitropolit beogradski.[31]
Uspostavljanje Srpske patrijaršije izvršeno je 12. septembra 1920. u Sabornoj crkvi svetog Nikole u Karlovcima, na ceremonijalan način prepun kosovske simbolike. Srpski patrijarh je svečano ustoličen u Peći 28. avgusta 1924. godine.[32]
U namesničkom razdoblju vladavine kneza Pavla, po obrazovanju vlade Milana Stojadinovića u julu 1935. godine, dolazi do razlaza državnog vrha i SPC, prvenstveno zbog spoljnopolitičkog i unutrašnje političkog zaokreta. Srpska crkva je podržala vojni puč 27. marta 1941. godine.
Srpska pravoslavna crkva u Drugom svetskom ratu se ponašala ovisno o mjestu i prilikama. U NDH se nalazila u veoma teškoj situaciji zbog masovnog progona srpskog življa od strane ustaša, koji je naročito pogodio prvake SPC. Mnogi srpski sveštenici u NDH su pobijeni, među njima i nekoliko onih sa najvišim titulama (mitropolita, episkopa i sl.) a većina ih je zatvarana i odvođena u logore. Preostali su se većinom su se pridruživali četnicima. Neki od njih postali su važni četnički komandanti, kao što je bio pop Momčilo Đujić u sjevernoj Dalmaciji, pop Savo Božić u sjevernoj Bosni ili pop Radojica Perišić u Hercegovini. U Crnoj Gori pravoslavna je crkva bila lojalna talijanskom okupatoru, naročito sam mitropolit crnogorsko-primorski Joanikije Lipovac, koji je do kraja ostao uz četnike, pa se sa njima na kraju rata i povukao iz Crne Gore. U Srbiji je vrh SPC uoči rata bio pro-engleski orjentisan, usled čega su ih Nemci tretirali kao podrivače. Crkva je nastojala da ostane "neutralna" ali je, s druge strane, pokazivala otvoreno neprijateljski stav prema Narodnooslobodilačkom pokretu.[34]
Općenito, stav SPC je bio saradnja sa četnicima i neprijateljstvo prema partizanima. Postajali su i rijetki izuzeci, kao pop Vlado Zečević, koji je postao vijećnik AVNOJ-a i visoka politička ličnost.[34]
Iako u periodu SFRJ Srpska pravoslavna crkva nije javno politički delovala, ona je služila kao nosilac i katalizator srpskog nacionalizma.[36] U godinama nakon Titove smrti grupa nacionalistički orijentisanih justinovaca i nikolajevaca je preuzela vodeće svešteničke funkcije u SPC.[36] Nakon toga, Srpska pravoslavna crkva je pružila bitnu podršku Miloševićevom usponu na vlast i podržavala aktivnosti njegovog rukovodstva na ukidanjuautonomijeVojvodine i Kosova.[35]
Tokom jugoslovenskih ratova 1990-ih godina mnogi akteri su se pozivali na Srpsku pravoslavnu crkvu, tražili njenu podršku i često je dobijali.[37] Među njima su bili mnogi srpski političari, vojnici, vojni komandanti, uključujući i komandante paravojnih formacija, novinari, pesnici, pisci, itd.[37] Mnogi predstavnici SPC su javno podržavali srpske vojne i paravojne formacije.[38]
Nakon petooktobarskih promena 2000. godine, u Srbiji dolazi do jačanja pravoslavnog klerikalizma[40], a političko delovanje SPC karakteriše desekularizacija, anti-komunizam, i anti-evropejstvo.[36] U novembru 2000. godine SPC zahteva da se veronauka uvede kao redovni predmet u državne škole, a javljaju se i zahtevi da se „pravoslavlje proglasi državnom religijom“.[40] Crkva je tada tražila i ukidanje republike i restauraciju monarhije. Početkom 2001. godine Vlada je donela uredbu o uvođenju veronauke u škole, a ubrzo potom se uvodi prisustvo sveštenika u vojnim institucijama.[40]
Naša će se budućnost i buduće srpske države zasnivati na svetosavlju, kosovskom zavetu, preispitivanju dosadašnje ukupne srpske kulture, očuvanja srpskog jezika i ćirilice, obnovi srpskog sela, domaćinske porodice, parohijske zajednice, crkveno-narodnih sabora i monarhije, koji će o svemu odlučivati.[42]
U Crnoj Gori, odnosi između mitropolita SPC Amfilohija i crnogorskih vlasti zahlađuju zbog njihovog opredeljenja za nezavisnost.[43] Uoči referenduma o nezavisnosti 2006. godine, Amfilohije je o crnogorskom državnom projektu izjavio: “Ne pravi se pita od onoga.”[44]2008. godine SPC stiče svoj pun uzlet nakon događaja vezanih za proglašenje nezavisnost Kosova. U političkim zbivanjima na Kosovu SPC ponovo zauzima “tvrdu liniju”, o čemu dobro govori odluka episkopa Artemija upućena svim manastirima na Kosovu i Metohiji:
Sa predstavnicima prištinskih vlasti, misije EU u pokrajini, kao i sa predstavnicima zemalja koje su priznale Kosovo, ne treba održavati nikakve kontakte, razgovore o bilo čemu, ne primati ih u posetu, ne odazivati se i ne odlaziti na njihove pozive bilo kojim povodom. Nepoštovanje i ogrešenje o ovu našu odluku, u ma kom vidu, biće strogo sankcionisani.[45]
– Naredba episkopa Artemija manastirima na Kosovu i Metohiji, 2008.
Srpska pravoslavna crkva se zalaže za rehabilitaciju ne samo četničkog pokreta[46], već i srpskih kolaboracionista iz Drugog svetskog rata, Dimitrija Ljotića i Milana Nedića.[47]9. maja 2009. godine, na Dan pobede nad fašizmom, u Sabornoj crkvi u Beogradu je održan pomen saradnicima fašista Milanu Nediću, Dimitriju Ljotiću i njihovim pristašama.[48]
Početkom 2009. godine SPC je stopirala Zakon o zabrani diskriminacije, jer se u njemu zabranjuje diskriminacija na temelju seksualnog opredeljenja.[49][50] Uoči beogradske povorke ponosa 2009. godine, koja je otkazana, mitropolit Amfilohije Radović je nazvao homoseksualnu ljubav jalovom dodajući da „drvo koje ploda ne rađa siječe se i u oganj baca“.[51] Ovu izjavu, koja je kasnije prihvaćena kao zvanični stav Crkve, osudilo je više nevladinih organizacija kao govor mržnje[52], a neki pravnici su u njoj pronašli elemente krivičnog dela[53], zbog čega su organizacije za ljudska prava najavile tužbu.[54]
Leta 2011. SPC je promovirala knjigu Milana Lukića, Haškog zatvorenika osuđenog na doživotnu robiju zbog paljenja preko 100 Bošnjačkih žena i djece u Višegradu.[55]
↑Proglašenju carstva na čelu sa srpskom dinastijom Nemanjića... naišlo je na podršku svih slojeva društva... među crkvenim velikodostojnicima - kojima bi pripali prihodi iz parohija ranije potčinjenih carigradskom patrijarhu.
↑Rajko L. Veselinović "Istorija srpske pravoslavne crkve sa narodnom islorijom". Udžbenik za V razred srpske pravoslavne bogoslovlje, knj. 2. Begrad 1966. str. 6.
↑Istorija srpskog naroda". Šesta knjiga, prvi tom. 1878-1918, Beograd. 1983., str. 280.
↑Vasa Čubilović. "Odabrani istorijski radovi". Beograd 1983. str. 91.
.jpg)
