Alevi nüfusu

Alevî nüfusu, Türkiye'de üçte biri İstanbul bölgesinde yaşayan Alevîler’in daha sonra en yoğun olarak bulundukları yöreler arasında Ankara, Adana, Bursa, Antalya, Aydın Damal ve Zile şehirleriyle, Orta ve Doğu Anadolu'da yer alan Erzincan, Sivas, Malatya, Tunceli illeri gelmektedir. Türkiye'de en çok Alevî köyü ise 60'ı karışık olmak üzere toplam yaklaşık 559 adet köy olup Sivas ilinde yer almaktadır. Bunların ardından sırasıyla, Tunceli, Erzincan, Tokat, Çorum, Kahramanmaraş, Bingöl, Amasya, Erzurum, Malatya, Adıyaman, Yozgat, Hatay, Elazığ, Muş, Balıkesir, Mersin, Kars, Adana, Ankara, Eskişehir, Gaziantep, İzmir, Kırıkkale, Kütahya ve Ordu illeri gelmektedir.^[1][2]

Anadolu dışında ise Rumeli, Balkanlar ve Arnavutluk'ta yaşayan Bektâşîler'in yanı sıra, Batı İran, Luristan ve Kuzey Irak'ta ise Yâresânîlik (Ehl-i Hak), Kakai ve Ali İlâhîlik^[3] gibi isimlerle anılan ve kendilerini "Alevî-Kürtler" olarak tanımlayan gruplar da bulunmaktadır. Bugün İran'ın doğusunda Horasan'da da küçük bir Alevî topluluğu vardır. Alevîler daha ziyâde dağlık olan merkezî otoritenin baskısının ulaşamadığı bölgelerde yaşamlarını sürdürmektedirler.

Cem Vakfı başkanı İzzettin Doğan'ın iddiasına göre 2022 yılı itibari ile 25-30 milyon arası alevi vardır.^[4] Buna rağmen Konda Araştırma'ya göre kendini Alevi olarak tanımlayanların nüfusa oranı %5 civarındadır.( Geçmişte yapılan bilimsellikten uzak anket) ^[5]

Ve hatta Hamza Aksüt'ün araştırmalarına göre Avusturya, İsrail, Lübnan gibi ülkelerde dahi Aleviler vardır. Suriye'de ise 4-5 milyon Nusayri (Arap Alevisi) vardır. Ancak Suriye'de nüfus oranları az olarak Türk ve Kürt kökenli Aleviler de vardır

Tahtacılar Antep Adanadan Akdeniz Ege kıyılarıyla Trakya'ya kadar uzanan bir alanda eskiden genellikle ağaç ve orman işleri yapan Türkmen Alevileri'dir. Bu coğrafyadaki Adana, Antalya, Muğla, İzmir Balıkesir, Çanakkale ve Kırklareli gibi illerde en az 4 ya da 5 alevi köyü bulunmaktadır. İç Ege'de Denizli, Isparta, Burdur ve Manisa'da da tahtacı köyleri vardır.

Tamamına yakını Türkmen (Oğuz) soylu olan Alevîler'dir. Öyle ki Tokat'ta -Dodurga'dan, Salur'a; Afşar'dan Kınık'a- neredeyse 24 Oğuz boyunun tamamından Alevîler yaşamaktadır. Bunların içinde Türkmen Alevîliği'ni en orijinal haliyle yaşayan Sıraçlar'dır. Sıraçlar Beğdilli boyuna mensuptur ve kat'iyen bozulmamış bir topluluktur. Sıraçlar'ın önderi Hubyarlu oymağından Beydili Türkmeni olan Hubyar Sultan'dır.

Tokat'ın belirli bölgelerinde, özellikle Zile ve Almus ilçesinde Tunceli kökenli (Zaza) Dersim Alevileri de vardır.

Alevîliği seçen Türkmen boylarından biridir. Eski bir Çepni yerleşimi olan Görele'nin eski adı ise Eleviye'dir. Günümüzde ise Karadeniz Çepniler'nin önemli bir bölümü Sünnîdir. Çepniler Trabzon, Ordu ve Giresun'dan başlayarak bu bölge ve çevresinde yerleşiktirler. Ordu ve Giresun'da yeni açılmış Cemevleri mevcuttur.

Alevî Çepniler ise daha çok Ordu, Giresun, Balıkesir, Manisa, İzmir, Çanakkale, Burdur, Gaziantep gibi illerde yerleşiktirler. Çepniler Hacı Bektaş-ı Veli'nin ilk müritliğini yapan Türkmen Aşireti'dir. Balkanlara İslâmı ve Alevîliği ilk götüren Oğuz boyudur, Hacı Bektaş-ı Veli'nin halifesi Sarı Saltuk on iki bin Çepni ile birlikte Dobruca ve Deliorman yörelerine gitmiştir.^{[kaynak belirtilmeli]} Buradaki Çepnilerin bir kısmı Osmanlılar'ın ilk dönemlerinde Balıkesir yöresine yerleşerek, burada Balıkesir Alevîlerini oluşturmuşlardır. Diğer bir kısmı da Hristiyan olup Gagavuz adıyla anılmıştır. Geri kalanları ise bugün hala Deliorman yöresinde Alevî olarak hayatlarını sürdürmektedirler. Fakat bunlar Çepniliklerini yitirmişlerdir, özellikle 16. yüzyılda sürgün olarak gelen Alevî Avşar boylarıyla karışarak günümüz Kuzey Bulgaristan Alevîlerini oluşturmuşlardır.^{[kaynak belirtilmeli]}

Ordu-Giresun-Gümüşhane-Bayburt-Vakfıkebir arasındaki bölgede genellikle yüksek köylerde yaşayan Türkmen/Çepni kökenli Güvenç Abdal Ocağına bağlı Alevîler'dir. Son yıllarda bazı köylere yeni Cemevleri kurulmuştur.

Sivas, Türkiye'nin en çok Alevî köyü bulunan ilidir. Sivas Alevîler'nin önemli bölümü Türkmenler'den oluşmaktadır.

Sivas'ın belirli bölgelerinde, özellikle Zara ve İmranlı ilçesinde ise 500 senedir bölgenin yerlisi Koçgiri Alevileri oturur. Sivas Alevilerinin çoğu Avşar, Beydilli, Çepni gibi farklı boylar ile Koçgiri Alevilerinden oluşur. Yaklaşık 600 Alevi köyünün 30 kadarında Zaza kökenli Aleviler vardır.

Bir bölümü köken olarak yerli Türkmen olup, bir bölümü Tunceli'den gelen Zaza ve Kürt kökenli Aleviler'dir. Merkezde pek olmamalarına karşı güney ilçe ve köylerinde yaşamaktadırlar.

Erzurum'un, Tekman, Hınıs, Aşkale, Şenkaya, Pasinler ve Çat ilçelerinde orta yoğunlukta bulunmakla beraber Erzurum merkez ve diğer ilçelerinde de azımsanamayacak ölçüde Alevî nüfusu mevcuttur.

Maraş Alevîleri genellikle Pazarcık ve Elbistan ilçelerinde ve köylerinde çoktur. 82 köyü olan Pazarcık'ın 56 Alevi köyü ve 1 tane Alevî kasabası bulunmaktadır. Elbistan'da da 41 Alevî köyü vardır. Yine Kahramanmaraş'ın diğer ilçelerinde birçok Alevî köyleri vardır. Kürt olanlar Kürtçenin Kurmanci lehçesini konuşurlar.^{[kaynak belirtilmeli]} Yine azınlıkta sayıları 20-21 arası Alevî-Türkmen köyü de vardır. Maraş Alevîleri'nde en büyük aşiret aynı zamanda yöredeki dedelerin bağlı bulunduğu Sinemilli Aşîreti'dir. Bu aşîreti Atmalı, Alhas, Bugan, Kılıçlı, Doğanlı gibi aşiretler takip eder Maraş Katliamı'ndan sonra Alevîler'in büyük çoğunluğu şehri terk etmek zorunda kalmıştır. Olaylardan önce %35'e yakın olan Alevî nüfus şu anda ancak %10'dur. Geriye kalan Alevîler de genellikle Pazarcık,Nurhak, Elbistan ilçelerinde yoğundur.

Ağırlıklı olarak Bismil ilçesinin köylerinde (Seyithasan, Ulutürk (eski adı Darlı), Türkmenhacı, Şükürlü) ve Diyarbakır merkez köylerinde (Kadıköy, Şarabi) yaşayan öz Türkmen'lerdir. Bu Alevîler kendilerini Türkmen Kızılbaş olarak adlandırırlar. Ana dilleri Türkçedir. Horasan'dan geldikleri bilinir. Kimi köylerin bugün bile Irak'ta (Musul) akrabaları vardır. 1990'lı yıllarda birçokları batı illerine (İzmir, Antalya, Mersin...) göçmüştür. Yakın dönemde asimile olan köyler de vardır. Bismil ilçesindeki Köseli köyü aslen Alevî-Türkmen iken bugün Şafiî-Kürt bir kimlik taşımaktadır.

Osmanlı Devleti'nin kuruluşundan önce Deliorman ve Dobruca bölgelerine Seyyid Sarı Saltuk önderliğinde Alevî-Türkmenler yerleşmişlerdir, Osmanlı Devleti'nin kuruluşundan sonra da yine aynı bölgelere gönüllü Alevî yerleşimleri ve isyana katılan Alevîler'in sürgünleri gerçekleşmiştir. Deliorman ve Dobruca'da II. Mahmud'dan önce hemen hemen tüm Türk köyleri Alevî-Bektaşî ve Bedreddinî iken, II. Mahmud'un Bektâşî tekkelerine Nakşibendi şeyhleri atamasıyla ve kuzeyden gelen Sünnî-Tatar göçleriyle Sünnîlik yayılmıştır. Günümüzde Bulgaristan'ın bu iki bölgesinde Alevîler halen oldukça etkindirler. Kırcaali,Dobruca ve Deliorman'da yaşayan ve kendilerini Kızılbaş olarak tanımlayan insanların tamamı Türkçe konuşur. Bugün resmi rakamlara göre Bulgaristan'da yaşayan Türklerin %13'ü kendini Alevî olarak nitelendirmektedir. (1992), gayriresmî araştırmalarda oran %18 civarında çıkmaktadır. Şeyh Bedreddin isyanının merkezi olan Deliorman yöresinde çok yoğundurlar. Bulgaristan'da yaşayan Türkmen-Alevîler, Bektâşîliğin Çelebi kolunu sürdürürmektedir. Bir kısmı da Hacı Bektaş-ı Veli'ye saygı duymakla birlikte Bâbâîliği sürdürmektedir. Bunlar deyişlerinde Demir Baba, Akyazılı Baba gibi uluların isimlerini okurlar, onları anarlar. Güney ve orta Bulgaristanda Alevî yoğunluğu çok seyrek olup, tamamı Seyyid Ali Sultan tekkesine bağlı olan Bektaşilerdir. Kuzeydeki Deliorman yöresinde çok yoğundurlar bunlarında bir kısmı Seyyid Ali Sultan'a bağlıdır bunlar Bektâşî olduklarını söylerler ama çoğu Bektâşîliğe bağlı değildir, kendilerinin Kızılbaş olduklarını söylerler.^{[kaynak belirtilmeli]}

Ayrıca Makedonya ve Kosova taraflarında da Arnavut kökenli Bektaşî inancına ait gruplar bulunmaktadır. Bu gruplar Bulgaristan, Yunanistan ve Romanya'daki Alevîler'le aynı geçmişe sahip değildirler, Arnavut, Sırp ve Makedon devşirmesi olan yeniçeriler Hristiyan ailelerinden toplanıp Bektaşî tekkelerinde yetişiyorlardı, emekli olup memleketlerine döndüklerinde ise buralarda Bektâşîliği yaydılar ve tekkelerin başında bulundular. Arnavut ve Boşnak Bektaşîleri, Türkmen kökenli olmadıklarından Alevî-Bektâşî değil yalnızca Bektâşîdir. Yani Beloğlu diye tarif edilmezler, Bektâşîliğin Dedebabacı (Babagan) kolunu sürdürürler. Bosna-Hersek, Balagay Şehrinde Buna Irmağı'nın Gözesinde Bulunan Sarı Saltuk dergahı halen ziyaret ve ibadete açıktır.

Tunceli, %80-%85 oranla Türkiye'nin diğer illerine nazaran en çok Alevi nüfusunu barındıran şehirdir. Tunceli ve çevre illerinde yaşayan Zaza (özellikle), Türk^[6][7][8][9] ve Kürt Aleviler, yörenin tarihsel isminden gelen bir tabirle Dersim Alevileri olarak adlandırılır.^[10] Türkmen Alevileri'nden farklı şekilde adlandırılmalarının sebebi, Türkmen Alevileri ile arasında gelenek, kültür, ibadet şekilleri gibi pek çok fark ve görüş ayrılığının olmasıdır.

Tunceli dışında da Dersim Alevilerinin yaşadığı il ve ilçeler bulunmaktadır: Tokat'ın Almus ve Zile ilçeleri, doğuda Sivas, Bingöl, Erzurum'un Hınıs, Aşkale, Tekman, Çat, Pasinler ilçeleri, Adıyaman, Gümüşhane, Kayseri, Kars (birkaç köy), Bayburt, Erzincan (Hemen hemen her kesiminde), Muş'un Varto ilçesinde Kahramanmaraş, Çorum (bir kısmı), Elazığ, Kayseri, Göle (Ardahan) ve daha birçok ilde Türkmen^[9] veya Zaza kökenli Aleviler bulunur.^{[11][12][13][14][15][16]} Bunun yanında Türkiye'nin pek çok ilinde Dersim İsyanı ve Koçgiri İsyanı sonrası zorunlu göçe tabi tutulan Dersim Alevileri de vardır. Alevi olan Zaza ve Türkmenler^[9] bulundukları hemen her il ve ilçede Dersimli olduklarına dair izler göstermektedir ve zamanında Dersim'den göç ettiklerini söylemektedirler.

Dersimli Zaza ve Türkmenlerin^[8][9] genellikle Zazaca ibadetleri vardır onlara göre dil önemli değil, ibadet önemlidir.^[17]

Dersim Aleviliğinde, Türkmen (Anadolu) Aleviliği'ne göre farklılıklar vardır, bu inançta yılın farklı günleri farklı bayramlar ve farklı inanışlar vardır.^[18][19][20] Hawtemal bayramı (Dersim Yöresi, Mart ayında, bir tür bahar bayramı)
Hawtemalo Pil (Büyük Hawtemal)
Hawtemalo Qız (Küçük Hawtemal)
Qereçarseme: Bir bahar bayramı, yine Mart ayında kutlanır.
Newê Marti (Yeni mart): Mart dokuzu, Nevruz, 22 Mart'a denk gelir, normal Nevruz'dan bir gün sonradır.
Gağand: Yeni yıl bayramı, daha çok Tunceli-Koçgiri-Varto ve Gerger dolaylarında yılbaşı olarak 13 Ocak'a yakın tarihlerde kutlanır. Bu bayramda Rumi takvim esas alınır. Dersim'de ve Gerger'de halen kutlanmaya devam etmektedir.
Rocê Xızıri (Xızır günü): Hızır orucu
Rocê İmamu (İmam günü): Muharrem orucu.

Erzincan Alevilerinin neredeyse yarısı Zaza kökenli Dersim Alevileri'dir. Genellikle Tercan ilçesi ve çevre ilçelerde bulunurlar. Kemaliye ve İliç ilçelerinde Türkmen olan Aleviler daha fazladır.^[21]

Kayseri Alevîleri genellikle Sarız, Develi ve Sarıoğlan ilçelerinde yaşarlar; ancak Tomarza ve Pınarbaşı ilçelerinde de yoğundur. Kayseri genelinde toplamda 53 adet Alevî köyü vardır. Bunların çoğu Sînemilî ve Koçgiri aşiretlerinden Kürtler olmakla beraber Sarıoğlan ve Tomarza'da Türkler yoğun görülür.

Bu ilçeler arasında en yoğun Alevî nüfus Sarız ilçesinde bulunmaktadır. İlçenin %40'lık dilimini oluşturan Sarız Alevîleri oldukça çeşitli bir yapıya sahiptir. İlçede; Koçgiri, Sînemilî, Kurmeşan, Ginîyan, Canbegan, Alxas, Kurecikan, Karaballı, Rutan gibi birçok aşirete bağlı Alevîler vardır. Etnik boyutta ise Kürt ve Zaza Alevîlerin olduğu bir bölgedir. Bölgede konuşulan dil, Sînemilî Aşireti'nin konuştuğu Kurmancî lehçesidir.

Sivas'ın İmranlı-Zara ilçelerine Koçgiri bölgesi denir. Koçgiri aşiretinin yaşadığı köyler ve ayrıca başta Zara olmak üzere diğer ilçelerle başka illerin sınırları içerisinde kalmakla birlikte bu bölgenin etrafındaki bulunan köylerden oluşan ve kültürel bütünlüğe sahip olan bir yöredir.Kültür, akrabalık olarak diğer Dersim Alevileri ile ortak hareket ederler.Koçgiri adı Kürtçe "Büyük göç" kelimesinden gelmektedir. Bu kelime Dersim bölgesinde büyük boynuz anlamına da gelmektedir. Koça Gir büyük göçün Kürtçe deki karşılığıdır. Aşiretler bu isim altında toplanmışlar ve Koçgiri Aşireti Federasyonunu oluşturmuşlardır.