Adios

Adios
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Herriko ikuspegia ekialdetik
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Iruñea
Eskualdea	Izarbeibar-Novenera
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Iruñea
Izen ofiziala	Adiós
Alkatea (2019-2023)	Miguel Ansa Reta (hautesle-elkartea)
Posta kodea	31153
INE kodea	31007
Herritarra	adiostar, adioztar
Geografia
Koordenatuak	42°41′51″N 1°44′19″W / 42.69737605°N 1.73848168°W / 42.69737605; -1.73848168
Azalera	8,3 km²
Garaiera	417-697 metro
Distantzia	25,9 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	172 (2023:  7)
68 (%39,5) (2019)  (%50,6) 87
Dentsitatea	2,07 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 25,14
Ugalkortasuna[1]	‰ 0
Ekonomia
Jarduera[1]	% 0 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0 (2011)
Langabezia[1]	% 10,06 (2013)
Euskara
Eremua	eremu mistoa
Euskaldunak[2][3]	% 7,10 (2018: %2,98)
Datu gehigarriak
Sorrera	1846 (independentzia)
Webgunea	www.adios.es

Adios^[4][a] (izarbeibarreraz: Adiotz)^[b] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Iruñeko merindadean eta Izarbeibar-Novenera eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 25,9 kilometrora. Altuera 417 eta 697 metro artekoa da, eta 7,72 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 172 biztanle zituen.

Adios edo Adiotz Erreniegako mendilerroaren magalean dago, Iruñerriaren eta Erdialdearen arteko hesi naturala. Herrigunea mendixka baten gainean dago, mendilerroaren hegoaldeko hegalean, 483 metroko altueran. Udalerriaren barruan, Adios herriaz gain, Larrain herri hustua dago. Antzinako herri hori, despopulatu zenean, Adios udalerriaren parte bihurtu zen.

Bertako biztanleak adiostarrak (izarbeibarreraz: adioztarrak) edo, lagunartean, katxuloak dira.

Adios edo Adiotz toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Adiós

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[5]

• Adios (1256)
• Adioz (1350)
• Adioiz (1366)
• Adios (1534)
• Adios (1802)
• Adios (1974)
• Adios (2000)

Jimeno Juriok herri honen jatorria azaltzen zuen legenda bat jaso zuen. Kondaira horren arabera, Nabarreriako gerrapean, Nabarreriako burgua eta hiriko burgu frankoak aurrez aurre jarri zituen gerra, Nabarreriari laguntzeko gudaroste gaztelarra sartu zen. Gaztelako soldadu talde handi batek Erreniegako mendilerroaren hegoaldeko magalean ezarri zuen kanpamendua, baina gaztelarrek ezin izan zuten mendilerroa zeharkatu Iruñeko auzietan esku hartzeko, mendilerroaren beste isurialdean frantses armada bat baitzegoen, frankoei laguntzeko sartua. Gaztelarrek, harriturik, presaka alde egin zuten kanpamendutik, "A Dios, A Dios" ("Jainkoari, Jainkoari") esanez. Kanpamendu abandonatuaren tokitik Adios jaioko zen, eta gaztelarren adierazpenetik herriaren izena ihesi zihoazela.

Hala ere, herria gertakari horien aurrekoa da, 1256ko dokumentu batean lehen aldiz aipatzen baita, Adios izenarekin. Adioz -ko saihesbidearen azpian ere aipatu izan da. Filologoek, oro har, uste dute herriaren izena -oz amaitutako Nafarroako toponimoen stokari dagokiola, agur esateko formula ezagunarekin eta etimologia herrikoi zabalarekin duen antzekotasunak -oz amaiera -os bihurtzen lagundu baitu.

Julio Caro Barojak defendatzen zuenez, toponimo horiek -oz atzizkiarekin lotutako izen propio batetik zetozen, eta hori, -iz edo -ez bezalako beste atzizki batzuk bezala, -icus atzizki latindarraren bilakaeratik sortuko ziren. Atzizki horrek iberiar penintsulako latinezko hizkuntzetan erabilitako patronimikoak ere sorraraziko zituen. Nafarroaren kasuan, nahiko ohikoak dira -oz amaitutako Erdi Aroko patronimikoak. Adios herriaren jatorrian legokeen izen propioari dagokionez, hau ezezaguna da, Caro Barojak Adios eta Andiuz toponimoa lotzen zituen, Artaxoan zegoena.

Euskal Herrian, Caro Barojaren ustez, toponimiari aplikatutako -oz, -ez e -iz atzizkiek adierazten zuten antzinatean lekua atzizkiari lotuta agertzen zen pertsonaren jabetzakoa izan zela, eta Erdi Arotik Erromatar Inperioaren garaira igo ahal izan zela haren jatorria.

1964ko Baionako Euskal Idazkaritzaren Euskal Herriko leku-izenen zerrendan Adios nolabait euskaratuta,^[6] eta 1979ko Euskal Herriko udalen izendegian, Euskaltzaindiak Ahuritze forma proposatzen zuen, eta 1990ean Adios aukeratu zuen arren.

Adiosko armarriak honako blasoi hau du:^[7]

Nafarroako udalerri gehienetan ez bezala, Adiosek bandera bat du, eta ez dago armarririk. Hiru zerrenda bertikalek osatzen dute, bi muturrak beltzak dira eta erdikoa zuria da, erdian erronbo hori bat duela.

Adios Izarbeibar-Novenera eskualdean dago, Izarbeibar ibarrean.

		Uterga	Galar
	Muruzabal		Ukar
		Adios
		Eneritz

Iruñeko merindadearen hegoaldeko herria da, eta Obanos eta Arrizabalaga arteko bidea eta ondoren NA-601 errepidea hartuta ailegatzen da herrira.

Ibarrak klima mediterraneo kontinentala dauka, ezaugarri moduan negu hotz eta euritsuak, uda lehor eta nahiko sargoriak, euri irregularrak eta iparreko zierzo haizearen nagusigoa dituena. Urteko batez besteko tenperatura 12 eta 13 gradu artekoa, eta prezipitazioak 450 eta 550 mm bitartekoak dira (urteroko egun euritsuak 70 inguru izaten dira).

Ibarrean pinuak, arteak, makalak, haritzak eta urkiak topa daitezke, baita erromeroa, ezkaia eta izpilikua ere. Zelaietan zerealak daude gehienbat, baina zainzuriak, olibondoak eta mahastiak ere badaude. Azken urteotan Nafarroako Ubidetik datorren urarekin (ibarra ekialdetik hegoaldera zeharkatzen baitu) ureztalurrak ugaldu dira, babarrunak, artoa eta abarrekin.

Animalien artean honako hauek topa daitezke: basurdeak, azeriak, untxiak eta erbiak, eperrak, miruak, belatzak, arrano sugezaleak, ubarroiak, lertxunak eta zikoinak. Abeltzaintza tradizionala, lehen ugaria bazen ere, orain gainbehera doa, baina zenbait etxalde industrial (zerritegiak edo oilotegiak esaterako) badaude.

Adiosen ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Gares pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 347 metrora, Nafarroako Gobernuak 1985ean jarritako estazio meteorologikoa dago.^[8]

Datu klimatikoak (Gares, 1981-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.5	24.0	26.5	29.0	36.5	40.0	41.5	43.0	38.0	32.0	27.0	21.0	43.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.7	11.6	15.4	17.0	21.8	26.6	29.6	29.6	25.3	19.6	13.3	9.9	19.1
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.4	6.4	9.6	11.5	15.6	19.8	22.5	22.6	19.1	14.4	9.0	5.9	13.5
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.1	1.3	3.8	5.9	9.3	13.0	15.5	15.6	12.8	9.1	4.6	1.8	7.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-7.0	-10.0	-8.5	-3.0	-0.5	2.0	7.0	5.0	3.0	-0.5	-6.5	-10.0	-10.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	44.2	38.7	51.6	59.5	53.1	45.6	27.0	26.3	38.6	60.3	55.4	57.2	547.5
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	39.0	29.0	33.6	62.0	42.2	38.5	33.0	85.0	61.5	46.0	59.0	39.0	85.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	11.6	10.3	8.8	11.2	11.1	7.2	5.4	4.9	7.8	10.5	11.5	12.8	113.0
Elur egunak (≥ 1 mm)	1.3	1.4	0.9	0.2	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	1.2	5.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[9]

Eneko Ortitz Eztuñigakoak, bere anaia Loperen testamentua betez, 1256an hiribildu honetako hamaika morroiak Iratxeko monasterioari besterendu zizkion. Monasterioak toki bereko familia-ustiapeneko beste unitate batzuk erosi zituen 1316an. 1444an zeuden 5 petxeroek espezieko prestazioak zor zizkieten Iratxeri, Mendinuetako jaunari eta Iruñeko katedralari. Azken horrek ospitalezainaren duintasunari atxikita zituen errentak, eta 1436an eskuratu zituen, Donostiako San Bartolomeko mojen zenobio gipuzkoarrarekin trukatuta.

Garai modernoko hiribildua izan zen, 1849an oraindik elizaren patronatua bizilagunei zegokien. Data horretan 2040 ostu ziren, eta horietatik 1980 laborantzan zeuden.

2023 urteko erroldaren arabera 172 biztanle zituen Adiosek.^[10]

Hiru nekazaritza-kooperatiba sortu ziren Adiosen, historian zehar. Lehenengoa, 1907ko maiatzaren 5ean, Nekazaritza-kooperatiba - Landa-kutxa sortu zen. Ministerioak 1945eko ekainaren 30ean onartu zuen, eta 1960an 44 bazkide zituen. Ondoren San Andres kooperatiba 1963an eta azkenik La Asunción kooperatiba urte berean.

Adiosen nekazaritza-aberastasuna zerealen eta mahastien laborantzan oinarritzen da funtsean, biak lehorrekoak. Udalerri osoan barazkietarako erabiltzen ziren hiru hektarea bakarrik zeuden ureztatuta. Mahastiek nabarmen egin zuten behera filoxeraren ondoren eta, batez ere, 1950etik aurrera, eta badirudi leheneratu egin zirela eta 76 hektarea izatera pasa zirela. Gauza bera gertatzen da 58 hektarea betetzen zituzten lugorriekin.

Adiosko udaletxea herrigunean dago. Udalbatza udalerriko alkateak eta lau zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Miguel Ansa Reta da, Adiosko hautesle-elkarteko hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

• HELBIDEA: Recreo Kalea, z/g

Adiosko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Miguel Ansa Reta da, Adiosko hautesle-elkartea zerrendakoa. Zinegotziak 4 daude:

• Iñigo Villafranca Lamberto (Adiosko hautesle-elkartea)
• Maria Puy Eslava Pina (Adiosko hautesle-elkartea)
• Isabel Galarraga Irujo (Adiosko hautesle-elkartea)
• Oscar Salinas Lopez (Adiosko hautesle-elkartea)

Bere idazkaria, Eneritz, Legarda, Muruzabal, Obanos, Tirapu, Ukar eta Uterga Udaletako idazkari ere bada.

Atal hau hutsik dago, xehe-xehe edo osatu gabe. Zure laguntza ongi etorria da!

1979tik, Adiosek 6 alkate izan ditu:

Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 334 lineak zerbitzua ematen dio udalerri honi. Herriak autobus geldialdi bakarra du zeharkarrikan Gareserantz eta Arrizabalagarantz.

Nafarroako Hiriarteko Garraioa  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 334 Gares Adios • Eneritz • Ukar • Añorbe • Tirapu • Olkotz • Muru Artederreta • Biurrun Arrizabalaga

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Adios sailkatu zituen, Izarbeibarreko herri guztiekin, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian.^[12]

Koldo Zuazok, 2010ean, Adios ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[13]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da izarbeibarrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Orbaibarreko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Untzue eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2010eko erroldaren arabera, herritarren %4,12k zekien euskaraz hitz egiten eta 2018n % 7,10k.

2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatu eta eremu mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean Adios) proposamena aurkeztu zuten Nafarroako Parlamentuan. Nafar Herriaren Batasuna ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, Nafarroako Alderdi Sozialistaren ustegabeko jarrera aldaketak, atzera bota zuen gune mistoaren hedapena.^[14]

2017ko ekainaren 22an Nafarroako Parlamentuak eremu mistora pasatzea erabaki zuen, beste 43 udalekin batean.

• Eunaterako erromeria, maiatzaren 1ean
• San Andresko jai nagusiak, abuztuaren bigarren asteburuan
• San Andresko jai txikiak, azaroaren azken asteburuan

• San Andres eliza, XVI. mendean eraikitako kristiau eliza gotikoa, XVII. mendean zaharberritua.
• Larraingo jauregia, Erdi Aroko jauregi zaharra.

• Juan Lezaun, Adiosko abatea (1640-1699), apaiz eta idazle.
• Atanasio Bidaurreta (1911-1936), klaretar fraidea.
• Francisco Azkona (1934-), soziologo eta apaiza.

1. ↑ /að̞i.ós/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza azken silaban
2. ↑ /àð̞i.ót͡s̻/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: kamutsa lehengo eta zorrotza azken silaban

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

• Izarbeibar-Novenera
• Iruñeko merindadea
• Nafarroa Garaia

• Adiosko Udalako webgune ofiziala