Zangoza

Zangoza
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Bandera Armarria Goiburua: « Inoiz falta izan ez dena »
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Zangoza
Eskualdea	Zangozerria
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Agoitz
Mankomunitatea	Zangozaldea
Izen ofiziala	Sangüesa / Zangoza
Alkatea (2019-2023)	Lucia Echegoyen Ojer (Zangozako Talde Progresista)
Posta kodea	31400
INE kodea	31216
Herritarra	zangozar, zankozar
Geografia
Koordenatuak	42°33′54″N 1°15′11″W / 42.56509046°N 1.25317768°W / 42.56509046; -1.25317768
Azalera	69,8 km²
Garaiera	377-726 metro
Distantzia	46,8 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	4.814 (2023:  −68)
2.443 (%50,7) (2019)  (%52,3) 2.519
Dentsitatea	0,69 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 50
Ugalkortasuna[1]	‰ 36,94
Ekonomia
Jarduera[1]	% 79,44 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 4,77 (2011)
Langabezia[1]	% 10,6 (2013)
Euskara
Eremua	eremu mistoa
Euskaldunak[2][3]	% 11,70 (2018: %6,84)
Datu gehigarriak
Sorrera	1122. urtean
Webgunea	www.sanguesa.es

Zangoza^[4][a] (erronkarieraz: Zankoza, eta maiz Zangotza deitua^{[erreferentzia behar]} nahiz eta Euskaltzaindiak onartu ez izan)^[b] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Izen bereko merindadean eta bere eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 46,8 kilometrora. Altuera 377 eta 726 metro artekoa da, eta 69,80 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 4814 biztanle zituen.

Aragoi ibaiaren ezkerraldeko terraza batean dago hiria, Onsella ibaia itsasoratzen den lekuan. Nafarroako Erresumarentzat garrantzi estrategiko eta defentsibo handikoa, Rocaforte edo Zangoza Zaharra jatorrizko kokalekuari 1090. urte inguruan eman zion Antso V.a Ramiritz erregeak Jakako forua. Alfontso I.a Nafarroakoak 1122. urtean Zangoza Berria izenekora hedatu zuen, hiriaren egungo kokalekuan garatu zena. Hiri titulua 1665ean lortu zuen, benetako sari baten eta 6000 dukat ordaindu ondoren. Bere merindadearen merindadeburua, zonaldeko eta inguruko eskualde aragoiarretako erreferentziazko hiria izan zen, eta enplegu eta merkataritza gune garrantzitsua izan zen Nafarroako ekialdean. Zangoza Nafarroako Gorteetan jarlekudun hiria izan zen.

Zangozerria eskualdeko eta Zangozako merindadeko hiriburua da. Bertako biztanleak zangozarrak (erronkarieraz: zankozarrak) dira.

	Somportetik			Donejakue bidea Aragoiko bidea		Donejakuera
	Undoze Lerda (10,7 km)		Zangoza			Rocaforte (2,5 km)

Zangoza edo Zankoza toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Sangüesa
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Sangüesa
• okzitanieraz: Sangòssa
• frantsesez: Saint-Gosse
• arabieraz: باشكونسا (Bashkunsa) edo ساكونيهيسا (Sakunihisa)

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[5]

• Sancossa (1001-1100)
• Sancuesa (1001-1100)
• Sanguassa (1020)
• Sangosa (1055)
• Sanchuessa (1064)
• Sangues (1069)
• Sangossa (1076)
• Sanguessa (1090)
• Burgo de Sangossa (1117)
• Burgo Novo (1122)
• Burgo Novo de Sangossa (1131)
• Sanguossa (1150)
• Sangossa (1157)
• Sengues (1174)
• Sangosa (1188)
• Sangossam (1236)
• Sangosse (1247)
• Sanguessa (1311)
• Sangossa (1350)
• Saint-Gosse (1362)
• Sanguesa (1366)
• Sanguesa (1459)
• Sangossa (1638)
• Ciudad de Sanguesa (1765)
• Sangüesa (1829)
• Zankoza (1959)
• Zangotza (1966)
• Zangoza (1978)
• Zangoza (1990)

Euskarazko izen ofiziala Euskaltzaindiaren arabera Zangoza da. Erronkarieraz Zankoza deitu ohi zen. Batzuetan Zangotza bezala transkribatzen da, hala ere, ohiko amaiera -tz eran asimilatu delako euskalki gehienetan. Izan ere, zangozar askok erabiltzen dute aldaera hori, Euskaltzaindiak erabakitakoa ez izan arren.^{[erreferentzia behar]}

Teoria herrikoi baten arabera, hiriaren egungo izenak Sanctorum Ossa (santuen hezurrak) izenan izango luke jatorria, eta haren deriba jatorrizko latinetik argia izango litzateke: Sanctorum Ossa > Sancto Ossa > Sancosa > Zangoza.^[6]

Dokumentazioa eta Erronkaribarreko ahozko testigantzak ikusita, badirudi herriaren antzinako izena Sancosa izan zela. Izen zahar eta jatorri ezezaguneko horretatik eratortzen dira gaur egun erromantzez nahiz euskaraz erabiltzen diren izenak.

Mikel Belaskoren arabera, antzinako idatzizko dokumentazioak datu ugari ematen ditu, baina ordenatzen zailak dira izenaren euskal aldaerak kontuan hartzen ez badira, batez ere erronkaribartarra. Izan ere, antzinako dokumentazioan Sancosa, Sancuesa, Sangosa eta Sanguesa formak agertzen dira, baina forma zaharragoak eta modernoagoak bereizteko aukera ematen duten itxurazko denbora-desberdintasunik gabe. Hala ere, erronkariera euskalkiak latinezko maileguetan -lt- eta -nk- taldeak gordetzea arkaismotzat hartzen bada, -ld- eta -ng- bihurtzen duten gainerako euskalkien aldean, Sancosa forma primitiboa izan zelako zantzu serio baten aurrean egon liteke. Harrigarria da Belaskora zaintzaren kontsonantearen sonorizazio-fenomeno hori Sangüesa erromantzea izenekoan errepikatzea, espero litzatekeena Sancuesa baita, hori ere dokumentatua. Asimilazio kontsonantiko hori, gainera, hainbat arrazoirengatik izan liteke. Aragoiko hizkera mugakideetan Zangoza izenaren antzeko kasuak dokumentatzen dira. Horrela, antzinako dokumentazioan Sancuesa bezalako formak egoteak, -nk- kontserbazioa -e- diptongoarekin nahasten den adibidea, nk > ng erromanizazioaren ondorengo fenomenoa izan zela adieraz lezake, eta aipatutako aragoieraz dokumentatutako fenomenoekin bat etorriz azal daiteke.

Sangosa formaren antzinako bilakaera horren beste azalpen bat euskal fonetikaren esku-hartze zuzena izan liteke, baldin eta ontzat ematen bada aldaketa gertatu zen unean euskara Zangozan hitz egindako hizkuntza izatea. Kasu honetan, hiriaren izen ofizialak berak hiria populatu behar izan zuten euskaldun arrastoa erakuts lezake. Hala ere, horrela ez da azaltzen Sancuesa bezalako formen existentzia. Forma horiek adierazten dute sonorizazioa erromanizazioari datxekion fenomenoa dela, eta ez aurreko estadio bati. Azkenik, eta fonetika erromanikoaren eraginez, Sangosa formaren o > ue eboluzionatu zen, baina fenomeno hori ez zen gertatu, noski, Zangoza diptongatu gabe mantendu zuten euskaldun artean, Nabaskoze (Navascués) edo Galoze (Gallués) kasuaren bezala.

Euskal formaren berezitasuna, -z, gainerako hizkuntzekin alderatuta, -s termianzioan, eskualdeko beste populazio-izen batzuetan errepikatzen den fenomeno bat da, Ageza (Ayesa) edo Izaba (Isaba) kasu. Diptongatu gabeko forma horrek agerian uzten du, Belaskoren ustez, -oz atzizkia dela, erromantze -ues -ez diptongatua. Horrela, bai Zangoza bai Sangüesa eta beste formak sang + oz osatuta egongo lirateke, eta Sang* izen propioa izango litzateke, Rohlfsek Sanga izen femeninoarekin identifikatzen duena, eta -oz atzizki pertsona-lokatiboa.^[7]

Zangozako armarriak honako blasoi hau du:^[8]

Zangozako banderak Zangozako armarri dauka hondo zuri baten gainean, zerrenda gorri batez enkoadratua.

Zangozako goiburua "Inoiz falta izan ez dena" ("La que nunca faltó") da, eta banderan dagoen armarrian agertzen da, baita armarrian bertan ere.

Zangoza Aragoi ibaiaren ibarrean dago, Onsella ibaiaren bokalea baino pixka bat lehenago. Zangozaldeko zein Zangozerriko erdialdean dago, nekazaritza-arro emankor batean, baina Leire edo Peña bezalako mendilerroetatik gertu.

	Irunberri	Ledea	Xabier, Esa
	Oibar		Undoze Lerda (Aragoi)
		Zangoza
	Kaseda	Xabier	Sause (Aragoi)

Udalerria osatzen duen lursaila laua da oro har, eta Aragoi ibaiak zeharkatzen du iparraldetik hegoaldera. Ibai horrek ibarra eta baoa osatzen ditu udalerriko hiriburuan, eta itsas mailatik 404 metrora dago. Aragoi ibaira Irati ibaia isurtzen da iparraldeko muturrean, eta Onsella ibaia ekialdean. Gehieneko altitudea Sarajones mendian dago (726 m), Irunberrirekin mugan.

Zangozako klima mediterraneoaren eta ozeanikoaren tartekoa da, zenbat eta hegoalderago, mediterraneoagoa. Altuera zein den, aldeak nabariak dira, baina urtero, batez besteko tenperatura 13-14 °C ingurukoa da eta batez besteko prezipitazioa, 700-900mm ingurukoa.

Jatorrizko landaredia hariztiek, artediek, pagadiek eta pinudiek osatzen zuten, baina gizakiaren eragina dela eta, gaur egun zuhaixka bakan batzuk eta birlandaturiko pinuak baino ez dira geratzen.

Zangozan ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Xabier pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 456 metrora, Nafarroako Gobernuak 1929n jarritako estazio meteorologikoa dago.^[9]

Datu klimatikoak (Xabier, 1929-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.0	24.0	29.0	30.3	37.6	41.4	42.0	41.4	40.0	34.0	25.0	19.0	42.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.3	11.5	15.5	17.2	22.0	27.2	30.8	30.5	25.7	19.7	13.3	9.7	19.4
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.0	6.3	9.3	11.3	15.5	19.8	22.6	22.5	18.7	14.1	8.8	5.6	13.3
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	0.6	1.1	3.2	5.3	9.1	12.3	14.3	14.5	11.6	8.5	4.4	1.4	7.2
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-12.0	-10.0	-12.0	-3.0	0.0	2.6	6.2	5.0	1.0	-2.0	-7.5	-12.2	-12.2
Batez besteko prezipitazioa (mm)	46.0	44.5	41.0	71.0	56.3	46.4	30.2	33.3	46.8	69.6	64.1	61.4	610.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	38.5	43.5	31.0	47.0	42.3	53.4	62.0	38.5	86.0	103.6	45.3	55.4	103.6
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	10.2	9.0	8.8	11.9	11.4	6.7	4.7	4.7	6.7	10.3	11.4	11.7	107.7
Elur egunak (≥ 1 mm)	1.2	0.8	0.6	0.2	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.1	0.6	3.5
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[10]

Zangoza Gabarderal Rocaforte Añoze Boieral Casales Lerda Laiazeta Lerda Pastoritza Santa Olaia Ull Vadoluengo

Zangozako herrien mapa

Zangoza udalerria Zangoza hiriak berak osatzen du, 2 kontzeju hauez gain:

• Gabarderal
• Rocaforte

Gainera, udalerrian 9 herri hustu daude:

• Añoze
• Boieral
• Casales Lerda
• Laiazeta
• Lerda
• Pastoritza
• Santa Olaia
• Ull
• Vadoluengo

Zangoza hiria bera auzo hauetan banatuta dago:

• Alde Zaharra
• Cantolagua
• San Babil
• Irigoien

Zangoza udalerriko herriak

Horren barruan, Brontze Aroko aztarna arkeologikoak aurkitu dira. Aurkikuntzak, batez ere, aizkora leunduak eta aire zabaleko aztarnategietako silexezko hainbat material dira.

Autore batzuek uste dute Corbio hiria, suessetarren hiriburua, gaur egungo Zangozatik gertu zegoela. Suessetarrak jatorri galiarreko talde zeltikoa ziren, ondoko Aragoiko lurretan kokatua.

Erromatarren garaiko kokaleku ugari aurkitu dira. Garai horretako aurkikuntzarik aipagarrienak honako hauek dira: brontzezko zaldi-buru etruriarra, Madrilgo Arkeologia Museoan kontserbatzen dena; Artemisaren bustoa, marmol zuriz egina; eta Minerva bat erreproduzitzen duela dirudien terrakota mutilatu samarra.^[11]

Zangoza Zaharra izeneko jatorrizko hiribildua gaur egungo Rocaforte hiriarekin identifikatzen da. Hala ere, 882. urtearen inguruan, Oneka Zangozakoa izeneko errebele baten berri izan genuen. XX. mendean, Zangozak mairuen aurkako defentsa lan garrantzitsua egin zuen Iruñeko Erresumako sarbideetan.

Mendialdearen eta Erriberaren arteko bidegurutze batean kokatua, bi izan dira Zangozako bizitza historikoko konstanteak: Aragoiko muga-izaera eta Donejakue bidean duen kokapen estrategikoa; biak Aragoi ibaiaren igarobidearen kontrolarekin lotuta. Alfontso I.a Borrokalariak, Nafarroako erregeak, franko populazioa lautadara eraman zuen 1132an, hiri berria sortuz, Zangoza Berria izena hartu zuena. Birpopulatzea erraztu zuen pribilegioak emanez eta, 1122an, Antso V.a Ramiritzen garaitik Zangoza Zaharreko biztanleek zuten forua, 1090ean Jakakoa eman baitzien. 1117an, Alfontso I.ak Peña eta Oibar inguruko udalerriak eman zizkien abereen bazkarako.^[12]

Zangoza Donejakueko erromesen pasabidea izan zen, eta bertatik igarotzen ziren asko, bidetik pixka bat aldenduz geldialdia egiteko. Desbideratze hori Esatik gertu egiten zen, Leireko monasterioaren aurrean beharbada. Eliza barruan erromesek Ròcamadorko Andre Mariaren irudi bat aurkitzen zuten, Frantziako gustuak Konpostelarako ibilbidean zehar iragazi izanaren seinale nabarmena. Done jakueri eskainitako beste eliza bat ere bazegoen, XII. mendea baino lehenagoko fundaziokoa, eta haren presbiterioan erromesaren ikurrak ikus daitezke oraindik: bordoiak, eta maskorrak parrokia-etxearen fatxadan. Jakatik Garesera zihoazen Donejakueko erromesak herri horren ondotik igarotzen ziren, bideak Irati ibaia zeharkatzen duen tokian, eta Elorantz jarraitzen zuten.^[13]

Antso VI.a Jakitunak gaztelu bat eraiki zuen Arangoitz gainean, Zangoza defendatzeko, Castillon izenekoa, eta 1519an eraitsi zuten, gaztelarrek Nafarroako Erresuma konkistatu zutenean, haren oinetan eratutako burguarekin batera.

XIII. mendearen erdialdean, Tibalt II.a Nafarroakoaren erregealdian, Nafarroako Erresuma merindadeetan banatzen da, eta Zangoza izan zen bere izeneko merindadearen burua.

1298an Joana I.a Nafarroakoak bere pribilegioak berretsi zituen, adieraziz Zangozako bizilagunek ez zutela ez hiribilduan ez hiribildutik kanpo ez bidesaririk ordaindu behar, baina bai beste alde batzuetara eramaten zituzten gauzetatik, zeinetatik morlanezko obulu bat ordainduko baitzuten, eta bala bidez 13 diru eta moneta bereko obulu bat. 1307an Luis I.a Hutin erregeak Zangozari bere zubiko bidesariaren pribilegioa eman zion eta bidaiari guztiak bertatik igarotzea, eta ez beste alde batetik, Kaparrotsutik Aizpurgiraino. Zangoza zen, alde hartan, aragoiarren aurkako Nafarroako eremua.

1312an, Valdoluengoko guduan, zangozarrek zutoihala hartu zieten aragoiarrei. Horregatik Luis I.a erregeak barrak eman zizkien bere armarriari eta «inoiz falta izan ez dena» titulua. 1330ean, Joana II.a Nafarroakoak, Zangoza Aragoirekiko mugan defendatzeko harresi menderaezina zela eta, ur-erauntsia zela eta, hiribilduaren zati handi bat galdua zela kontuan hartuta, erreinu osoan lezta eta bidesari askatasunaren pribilegioa eman zion berriz ere.^[14]

1378an, Gaztelaren aurkako gerra zela eta, Karlos II.a Nafarroakoa erregeak Zangozako predikarien komentua eraitsi zuen, hiribildutik kanpo eta kalte egiten zion gotorlekutik gertu zegoelako, eta erregeak bere algorioak eman zituen, bere errentak elkartzen ziren sotoa eta juduen sinagoga eta ospitalea, beste komentu bat eraiki zezaten. 1389an, Karlos III.a Nafarroakoak herri hartako bizilagunei eman zien ez zitzatela beren piztiak bahitu, baizik eta evident cuita et necesidat-en kasuan, eta erregearen ofizialik, ez ezkutaririk, ez forrerorik, ez zaldia, ez mandoa, ez beste piztiarik har ez ziezaiela bizilagunei, batzuetan solian egiten duten bezala, baizik eta amorosament, salerosketa eta salmenta bidez, bigarren merkatari oro ohitu dela. 1399an errege berak urtean hamar eguneko azoka franko eman zion Zangozari, Mendekoste eguna baino lehen ostegunean hasita, eta Katalina I.a Nafarroakoa erreginak 1484an berretsi zuen.

1430. urtean Aragoi ibaiak gainezka egin zuen, eta uholde handia eragin zuen herrian. 175 etxe suntsitu zituzten eta jende asko hil zen itota. Zuria I.a Nafarroakoa erregina zangozarrei laguntzera joan zen, eta hamabost egunean behin azoka bat eman zien. Ondoren, pribilegioa handitu zuen, eta merkatua 8 egunean behin egitea onartu zuen.

Beti izan zuen eserlekua Nafarroako Gorteetan, hiribildu onen eskutik. Lehen eserlekuetako bat hartu zuen: 1525eko deialdian laugarren agertu zen, eta 1829an Gorteetara egindako azken deian bortzgarrena.

Albako dukearen Gaztelako armadak Nafarroa konkistatu zuenean, Joanes III.a Nafarroakoa errege nafarrak Iruñetik ihes egin zuen 1512ko uztailaren 23an, eta Zangozan babestu zen, baina ez zen seguru sentitzen, eta Irunberrira bidaiatzen jarraitu zuen. 1512ko abuztuaren hasieran, Iruñeko eta beste plazetako ereduari jarraituz, Zangozak espainiar armadaren aurrean kapitula egin zuen. Nafarroaren konkista burutu zelarik, Joanes III.a Nafarroakoaren eta La Paliceren agindupean zegoen armada frantziar-nafar bat Erresuma birkonkistatzen saiatu zen eta Iruña setiatu zuen. Zaragozako artzapezpikuak 7000 gizoneko armada bat bildu zuen Zangozan eta Sadaban 1512ko azaroaren erdialdean, Iruñetik laguntzera joateko. Fernando Katolikoak Zangozako merino titulua eman zion Tristan Ezpeletari, Nafarroako konkistan emandako laguntzaren sari gisa. Halaber, errege maiordomo kargua eman zion zaldun hari berari. 1512tik aurrera, Fernando Katolikoak Nafarroako hainbat hiri gotortzeko agindu zuen, Albreteko dinastiaren errebantxa saihesteko. 100 lantza eta 200 zaldizko jarri zituen Zangozan.

1513ko ekainaren 1an, Zangozan herri matxinada piztu zen Gaztelako inbasoreen aurka, soldadu batzuek herritar bat jipoitu ostean. Soldaduen eta Zangozako herritarren arteko harremana oso txarra zen, gaztelarrek gazte zangotzarrak beren zerbitzura jartzeko bahitzen baitzituzten. Jipoiak tarteko, zangozarrak, suminduta, kalera atera ziren soldaduei aurre egitera. Gaztelar okupatzaileek alde egin behar izan zuten. Istiluetan bi zangozar eta bi soldadu hil ziren. Aste batzuen buruan tropa gaztelarrak indarrez sartu ziren berriro. Ondorengo zangotzarrek ihes egin zuten herritik ikerketak hasi aurretik: Martín Gónzalez, Juan de Anués, Martín de Mendívil, Juan de Ardanaz, Juan de Sarasa, Martín Echalarte eta Juan de Olloki.^[15]

1516. urtearen hasieran, Zangozan gogor konspiratzen zen Gaztelako okupatzaileen aurka, eta biztanleria erdi ebanjelatuta ibiltzen zen Castro alkaide aragoiarraren absentzia aprobetxatuz. Joanes III.a Nafarroakoa Nafarroako errege tronutik kendutakoak erresuma berehala berreskuratuko zuela espero zen. Frantziar-nafar armada bat, Azparrozen agindupean, Nafarroan sartu zen 1521ean, Joanes III.a Albretekoa erregearentzako Erresuma birkonkistatzen saiatzeko, eta Iruñetik espainiar tropak eta Naiarako duke erregeordea ihes egin behar izan zuten. Espiritu Santuaren jaiaren bezperan, Kalagorriko konpainiari eraso zioten Esako zubian. Rodrigo Hurtado kapitainaren agindupean Nafarroatik ihesi zihoan Zangoza, Kaseda eta Esako jendea, Petri Nafarroakoa mariskalak berak eta Xabierrekoaren orubeko semeek akaudilatuta. Gaztelako konpainia osatzen zuten 146 gizonak erasotzaileen menpe geratu ziren, eta lau hildako eta hainbat zauritu jasan zituzten. Ez zitzaien kalte handiagorik egin, eta armarik gabe eta erdi biluzik jarraitzen utzi zituzten. Baina Nafarroa berriz ere Naiarako dukearen armada okupatzean eta Noaingo edo Eskirozko guduan Azparroze garaitua izatean, Esako zubiko ekintzan parte hartu zutenetako batzuk auziperatu eta auzitegietan deklaratzera behartu zituzten. Zangoza, partaidetza handi samarra izan zuena, 1850 dukat ordaintzera kondenatua izan zen, garai hartarako handitutako kopurua.^[16]

Nafarroa Gaztelara sartzeak, jada dinastikoki Aragoirekin lotuta zegoenak, Zangozarentzat bere muga-egoerak zekartzan arrisku askoren desagerpena ekarri zuen. Baina bere gainbeheraren ataria ere izan zen. XVI. mendean bere garrantziari eutsi zion; Nafarroako Gorteen egoitza izan zen (1512n, 1503n eta 1507n gaztelaniar inbertsioaren aurretik egindako azkenekoen ondoren) 1530n, 1551n eta 1561ean, baina 1705 arte ez zituen berriro hartu, orduan egin baitzuen azkenekoz. 1562an errotak eta harrapakina, erregearenak zirenak, 1800 dukat erosteko indarrarekin zegoen oraindik, eta 1665ean monarkiari hiriaren titulua erosi zion 6000 dolarretan. Baina, egia esan, gaizki ezagutzen den historia-segmentu luze batean, bere populazioa ustegabean murriztu zen.

Zangozak hiribildu onaren titulua zuen XIII. mendetik, eta merindadeko buru zen. Koroari hiri titulua erosi zion 1665ean, eta handik aurrera izena hartu zuen: Oso Noblea eta Oso Leiala Zangozako Hiria, bere Merindadeko burua. Kontzejuak Blas Ongai zangozarra izendatu zuen eginkizun horretarako, eta 1656an hasi ziren negoziatzen. Kontzesioa Nafarroako erregeorde San Germango dukeak egin zuen, eta Iruñeko errege jauregian dago datatuta 1665eko apirilaren 22an, eta 6000 dukat kostatu zitzaizkion hiribilduari. Koroaren zerbitzutzat adierazitako meritu nagusiak izan ziren Zangozak Hondarribiko setioan parte hartzea, Pirinioetako bortuak defendatzea Frantziarekiko gerretan eta Kataluniako gerran.^[17]

Espainiako Ondorengotza Gerran, Borboien etorrera Espainiara ekarri zuena, Nafarroak Filipe V.ari leial eutsi zion. Hala ere, Karlos VI.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoaren tropek 1710ean erresumaren zati bat okupatu zuten, Zangoza, besteak beste. 1710eko abuztuaren amaieran erregegaiaren tropek Berdungo gaztelua okupatu zuten, Zangoza zuzenean mehatxatuz. Erregeordeak laguntza ematera joateko agindu zien hainbat herriri, baina hauek bidaliak izan ziren. Zangozak azaroaren 2an Nafarroako Erresumako Aldundiari idatzi zion bere atxikimendua berretsiz, eta, aldi berean, azken boluntarioak Berdungo gaztelura abiatu zirela jakinarazi zion. Abenduaren 9an, Aldundiaren komunikatu batek jakinarazi zigun Zangoza etsaien tropek okupatu zutela, baina erretiratu egin ziren, Jakatik zetorren armada laguntzailearen taldea ikusita. Indar horiek errepikatu egin ziren ondoren, eta abenduaren 19an erregegaiaren tropak berriro sartu ziren hirian, sekulako triskantza eraginez. Mila gizon baino gehiago zeuden. Gero Oibar, Kaseda eta Galipentzura joan ziren. Urte horren amaieran, Melungo kondeak erregegaiaren tropak bota zituen, eta Nafarroa Filipe V.aren alde geratu zen behin betiko.^[16]

Hiriak jasaten zuen mehatxu nagusia Aragoiko ur-goraldietan zegoen, XII. mendean lur lauetara eraman ondoren babesik gabe baitzegoen. 1330eko eta 1430eko uholdeen ondoren, garrantzitsuak izan ziren 1582, 1634, 1739, 1787 eta 1791koak. Hondagarriena, zalantzarik gabe, 1787ko irailaren 24ko gauaren eta 25eko goizaldearen artean gertatutakoa izan zen. Almadien enborrek presa bat egin zuten Esako harrizko zubian, hautsi egin zena, eta harresien gainetik igaro zen ura, kaleak estaliz eta bi metroko altuerara iritsiz. 556 pertsona hil ziren (biztanleriaren % 18) eta 465 eraikinetatik 428 suntsituta geratu ziren.

Nafarroako Erresumako Aldundiak 1788-1790 urteetan ex novo berreraikitze plan bat onartu eta egiten saiatu zen, 1787ko uholdeen ondoren, baina ez zen egin, baliabide falta argudiatuz. Orduan malekoi handiago bat eraiki zen eta ibaiaren ibilguari sakonera eman zitzaion. 1892an, ordea, beharrezkotzat jo zen zubiaren erdiko hiru arkuak eraistea, 1787ko uholdearen egunetik uraren oztopo nagusitzat jotzen zirenak. Esako urtegia 1959an ireki izanak, ibaiaren erregulazioarekin, arriskua behin betiko uxatu zuen, 1947an berriro uholdeak izan baitziren.^[18] Zangoza Berrirako eraiki ez zen proiektua Santos Angel Otxandategik diseinatu zuen.^[19]

1793ko martxoan Frantziako Konbentzioak gerra deklaratu zion Espainiari. Urte bereko urrian, zenbait liskar izan ziren Erronkariko ibaxan. Frantziarrek Izabako portua okupatu zuten, eta Zangozari laguntza eskatu zioten. 100 gizon bidali zituen, baina itzuli egin behar izan zuten, iritsi zirenerako etsaia atzera bota baitzuten. 1793ko ekainaren 22an, Erronkaribarreko bertakoek Zangozako, Nabaskozeko, Zaraitzuko, Irunberriko, Obelbako eta Izabako postuak defendatzen lagundu zuten, Frantziako eraso bati uko egitea lortuz.

Iberiar Penintsulako Gerran, frantziarrak Zangoza gotortu zuten, Nafarroako beste herri batzuekin batera, erresuma osoan zebiltzan gerrillarien partiden aurkako neurri gisa. 1809ko azaro inguruan, 500 gizoneko zutabe frantziar bat iritsi zen Zangozara, Javier Mina Sarasa gerrillariek jazarria. Frantziarrek gerrillariak hurbiltzen ari zirela jakitean, Zangozatik Irunberrirantz alde egin zuten ziztu bizian, eta Rocaforte gaineraino joan zitzaizkien segika, eta hainbat baja eta hogeita hamar preso hartu zituzten. 1811ko urtarrilaren 16an, Gregorio Krutxaga jaunaren agindupeko partidaren zati bat Zangozara iritsi zen, Frantziako zutabe bat jazarri eta Iruñera erretiratu ondoren. Gerrillariek hiru egun eman zituzten Zangozan atseden hartzen, eta laugarrenean, urtarrilaren 20an, Lizarrako merindaderantz abiatu ziren, Espotz Minaren aginduak betez. Otsailean, Espotz gerrillariak Zangozara hurbildu ziren, Aragoi aldera zubitik igarotzeko asmoz. Baina harrapatuta aurkitu zuenez, baita Galipentzurena ere, Irurozkira erretiratu zen. Martxoaren amaieran, bi batailoi eta Espotz Mina partitzeko zalditeria Zangozara iritsi ziren, Aguilarretik. Gerra garaian, Espotz Minako korridoreetako euskarri nagusietako bat izan zen. Batez ere, 1812ko urtarrilaren 11ko ekintzaren eszenatokia izan zen, Rocafortetik hurbil. Espotz herriko gizonek 2000 gizoneko armada hondatu zuten, Iruñeko gobernadore Abbé frantziarrarekin Zangozara iritsi nahi baitzuen.^[20]

1821. urtean, Hirurteko Liberaleana, errealistek ere beren burua nabarmendu nahi zuten, urte bereko ekainean Zangozan gertatutakotik ondoriozta daitekeenez. Goiz batean, giza gorotzez estalitako Konstituzio enparantza agertu zen. Udala asaldatuta agertu zen eta sari tentagarria eskaini zion egilea edo egileak salatu zituenari, salatzailea aurkituko ez zuten aseguruarekin. Baina ez zen inor agertu.^[21] 1855eko maiatzaren 1eko desamortizazio legea betez, 1863an herri honetan bi labe, lau toki kasal saldu ziren 1895ean, 23 100 pezetako zentsu kapitala. Bestalde, Nafarroako hiri horretan bazen logia masoi ospetsu bat, Ebazpena izenekoa, 1886an Casimiro Rufinok sortua, herri honetako bizilaguna eta telegrafista lanbidez. Hedapen handia izan zuen Nafarroan eta Errioxan. XVIII. mendearen amaieran garia, ardoa, frutak eta olio pixka bat biltzen ziren, baina estanpak egiten ziren fabrika zaharrak bertan behera geratu ziren. Komunikazioei dagokienez, aipatzekoak dira 1797an hasitako Iruñerako errepidearen irekiera eta 1842an irekiko zen Sauserakoarena. 1820an barruti judizialak sortu ziren, Nafarroaren kasuan merindadeekin bat etorri zirenak. Hala ere, kasu honetan Zangozako merindadea hartzen zuen barrutiburua Agoitzen kokatu zen. XIX. mendean Karlistaldien eszenatokia ere izan zen.^[22][23]

2023 urteko erroldaren arabera 4814 biztanle zituen Zangozak.^[24]

Herri lurrek udalerriaren azaleraren % 29 hartzen dute, larre lur guztiak eta laborantza lurren % 13. Guztira 4500 hektarea lur lantzen dira, gehienak lehorreko lurrak, eta heren bat lur-ureztatuak. Lur ureztatuak garagarra, artoa eta bestelako zerealak ereiteko erabiltzen dira. Lehor-lurretan, berriz, intxaurrondoa, olibondoa eta mahatsa landatzen dira. Mahastiek 710 hektarea hartzen zituzten 1891n, baina filoxeraren eraginez, azalera % 75 murriztu zen. Horren ondoren, 1920ko hamarkadatik aurrera, haziz joan zen, baina berriro ere, 1960ko hamarkadatik aurrera, erdira murriztu zen.

Gaur egun, Zangozako jarduera ekonomiko nagusia zerbitzuak eta industria dira. Zangozak inguruko herri txikiagoetatik etorritako biztanleak erakartzen ditu, bai lan egiteko bai erosketak egiteko. Rocaforten inguruetako industrialderik handiena dago.

Zangozako Rocaforte kontzejuko mugetan, Oibar eta Irunberri bitartean, Nafarroako Gobernuak eraikitako "Salajones" izeneko parke eolikoa dago. Ezarritako indarra 19,14 megawattekoa da. Parkearen jabea Acciona da gaur egun.

Zangozako udaletxea Karrika Nagusian dago. Udalbatza udalerriko alkateak eta hamar zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Lucia Echegoyen Ojer da, Zangozako Talde Progresistako hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udalaren egoitza eta udaletxea hiriko Alde Zaharran dago.

Udaletxea XVI. mende amaierako harri eta adreiluzko eraikina da. Behealdean, atari zabala eta arkudun egitura dauka. Eraikina Oibarko Domingo Aiak diseinatu zuen eta Zangozako Kale Nagusian dago. Atzealdeko fatxada Gazteluko armen plazara begira dago eta, horrekin batera, multzo arkitektonikoa osatzen du. Urte askotan, udaletxeak Vianako printzearen jauregian (XII. mendeko eraikina) izan zuen egoitza. 1929ko Bartzelonako erakusketa unibertsalean, Zangozako udaletxearen kopia bat eraiki zen.

• HELBIDEA: Kale Nagusia, 31

Zangozako Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Lucia Echegoyen Ojer da, Zangozako Talde Progresista zerrendakoa. Zinegotziak 10 daude:^[25]

• Oscar Fayanás Bernat (Zangozako Talde Progresista)
• Roberto Matxin Iturria (Euskal Herria Bildu)
• Javier Solozabal Amorena (Zangozako Talde Independentea)
• Marta Tiebas Lacasa (Zangozako Talde Independentea)
• Luis Migueliz Andueza (Zangozako Talde Independentea)
• Juan Linde Molero (Zangozako Talde Independentea)
• Marta Sola Jaso (Zangozako Talde Independentea)
• Mikel Mayayo Lacosta (Zangozako Talde Progresista)
• Susana Garralda Pérez (Zangozako Talde Progresista)
• Sonia Senosiain Fernández (Euskal Herria Bildu)

Zangozako Udalan 6 batzorde ditu:^[26]

• Gizarte-gaiak eta Osasungintza
• Hezkuntza, Kultura, Euskara, Turismo eta Jaiak
• Ogasuna eta Giza-Baliabideak
• Hiri-segurtasuna
• Haurtzaro eta Gazteria
• Hirigintza, Etxebizitza, Landa, Trafiko eta Obrak
• Gai Orokorrak

1979tik, Zangozak 7 alkate izan ditu:

La Tafallesa izeneko autobus konpainiak Uztarroze eta Iruñea batzen dituen linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka norabide bakoitzean, eta honako ibilbidea:

• Uztarroze - Izaba - Urzainki - Erronkari - Garde - Burgi - Esa - Xabier - Zangoza - Ledea - Irunberri - Nardoze Alduate - Ibargoiti - Elo - Noain - Cordobilla eta Iruñea

Gainera, La Veloz Sangüesina edo "Zangozar Azkarra" izeneko autobus konpainiak Zangoza Iruñea eta inguruko herriekin batzen ditu. Linea nagusiak honakoak dira:

• Kaseda - Zangoza - Iruñea
• Iruñea - Zangoza - Kaseda

Zangozako jatorrizko Alde Zaharrak Iruñeko San Zernin burguaren pentagono itxurako planoa dauka. Gune horren ardatza Karrika Nagusia da: herria alde batetik bestera zeharkatzen du eta herriaren irteera zen zubian amaitzen da. Oraindik ere Karrika Nagusiak herriko merkataritza eta eguneroko bizitzaren ardatz nagusia da. Jatorrizko burgoari etxagune txikiago bat batu zitzaion, Amadores kalea ardatz moduan izanik. Alde Zaharreko eliza eta jauregien artean, ortuak eta etxe xumeagoak eraiki ziren, eta eraikuntzen artean zeuden lursailen tamaina nahiko txikia zen.

Hasieran, Zangoza ez zen gotorlekua izan, Alfontso I.a Nafarroakoa erregearen garaietan birpopulatu zelako. Dena den, XII. mendearen amaieran, Aragoi eta Nafarroako Erresumak banatzean, erresumaren ekialdeko muga defendatzeko beharra zela eta, harresia eraiki zen Zangoza inguruan. Harresiak dorre karratuak zituen egituraren sendotasuna bermatzeko. Harresiaren iparraldeko alderdia Done Mikel karrikatik hedatzen zen, hegoaldekoa Karrika Ilunetik Aragoi ibaira, ekialdekoa Done Jakue elizan hasi eta Dorre eta Labe kaleetan zehar, eta mendebaldekoak Aragoi ibaiaren ibaibidea. Andre Maria Erregina eta Done Jakue elizak, harresiaren gune estrategikoetan zeudela eta, dorre almenadunak dauzkate.

Herrira sartzeko lau atari nagusi zituen: Andre Maria ataria, zubiaren sarreran, San Frantziskoko ataria, Karrika Nagusiaren kontrako aldea, San Salbatoreko ataria hegoaldean San Salbatore elizatik gertu, eta San Babilgo ataria iparraldean.

1150ean Oltra burgua sortu zen harresien babesetik kanpo Aragoi ibaiaren eskuinaldean, eta Andre Maria elizako zubitik gertu. Urte batzuk beranduago, 117ean Castillon burgoa sortu zen. Etxagune hauetaz gain, XIII. mendetik aurrera, Frantziskotarren komentua, Dominikoena, Mertzedarioena, eta Karmeliten komentuak eraiki ziren harresitik kanpo. XVI. mendean Cisnerosek agindutako eraikuntzen eraisteak batetik, eta herriaren hazkundeak bestetik, harresien gainean eraikitzea eragin zuen. Mende barrokoetan plazatxoak eraiki ziren.

Harresitik kanpo egindako benetako hedapena XIX. mendean hasi zen, herrian paperfabrikaren ezarpenaren ondoren. Ibaitik gertu, eta Alde Zaharraren ondoan estilo arrazionalistako etxebizitzak zituzten hiru auzo berri altxatu ziren. Gunearen erdialdean, blokeen ordez, lorategidun txaletak eraiki ziren. Herrigunearen hegoaldean, komentua eta suhiltzaileen egoitza dago.

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Zangoza atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen zen.^[31]

Koldo Zuazok, 2010ean, Zangoza ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[32]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Zangoza eremu ez-euskalduneko udalerria zen, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania zen. 2001eko erroldaren arabera, herritarren % 4,86k zekien euskaraz, 2010ean % eta 2018n % 11,70k.

2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatu eta gune mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean Zangoza) proposamena aurkeztu zuten Nafarroako Parlamentuan. Nafar Herriaren Batasuna ez, beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, Nafarroako Alderdi Sozialistaren ustegabeko jarrera aldaketak atzera bota zuen gune mistoaren hedapena.^[33] Hala ere, 2017ko ekainean aurrera atera zen mozioa Nafarroako Parlamentuan eta eremu mistoan sartu zen Zangoza azkenean, beste 43 udalerrirekin batera.^[34]

Bestela, 1978ko apirilean Rincón del Carmen haurtzandegia abian ipini zuten, 1982an ikastolaren nortasun juridikoa hartu zuena, Rincón del Carmen Kooperatiba sortuta. Hortik aurrera 1987an, 1998an eta 2014an herrian Nafarroa Oinez jaia antolatu dute, ikastolaren alde.

• Errege Magoen erlijiozko antzerkia, urtarrilaren 6an
• San Sebastian eguna, urtarrilaren 20an
• Euskararen eguna, ekaingo lehengo larunbatan
• Gabarderalgo Santa Olaiako jaiak, abuztuaren hirugarren asteburuan
• Rocaforteko San Bartolomeko jaiak, abuztuaren hirugarren asteburuan
• San Sebastiango jaiak, irailaren bigarren asteburuan

• Andre Maria Erregina eliza, XI. mendean eraikitako kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Done Jakue eliza, XII. mendean eraikitako kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• San Salbatore eliza, XIII. mendean eraikitako kristiau eliza, gotiko estiloan.
• Gabarderalgo Santa Olaia eliza, XX. mendean eraikitako kristiau eliza.
• Rocaforteko Jasokundeko Andre Mariaren eliza, XVI. mendean eraikitako kristiau eliza, gotiko estiloan.
• Gabarderalgo Bideko Andre Mariaren baseliza, XV. mendean eraikitako kristiau baseliza, gotiko estiloan.
• Rocaforteko San Bartolome baseliza, XIII. mendean eraikitako kristiau baseliza, gotiko estiloan.

• 

  Vadoluengoko San Adrian baseliza, XII. mendean eraikitako kristiau baseliza, erromaniko estiloan.
• Norako Andre Mariaren baseliza, XIII. mendean eraikitako kristiau baseliza, erromaniko estiloan.
• San Babil baseliza, XIV. mendean eraikitako kristiau baseliza, gotiko estiloan.
• Karmengo Andre Mariaren komentua, XIV. mendean eraikitako kristiau komentua, gotiko estiloan.
• San Frantzisko Asiskoaren komentua, XIII. mendean eraikitako kristiau komentua, gotiko estiloan.
• Burdinazko zubia, Aragoi ibaiaren gaineko zubia, XI. mendean eraikita eta XIX. mendean berritzetua.
• Vadoluengoko zubia, Onsella ibaiaren gaineko zubia, XII. mendean eraikita.
• Bianako Printzearen jauregia, XIII. mendeko jauregi dorreduna.
• Ongai-Vallesantoro jauregia, XVII. mendeko jauregia, barroko estiloan.
• Sebastiandarren jauregia, XV. mendeko jauregia, gotiko estiloan.
• Granada Ega jauregia, XV. mendeko jauregia, gotiko estiloan.
• Gendulaingo Iñigez-Abarka jauregia, XVII. mendeko jauregia, pizkundar estiloan.
• Pariseko Iñigez-Abarka jauregia, XVI. mendeko jauregia, pizkundar estiloan.
• Carajeas atea, Erdi Aroko harresietako atari bat.
• Añozeko gaztelua, Erdi Aroko gaztelua.
• Rocaforteko gaztelua, Erdi Aroko gaztelu zaharra.

• Oneka Zangozakoa (835-?), Iruñeko Erresumako andre noble.
• Antso I.a Gartzeitz (865-925), Iruñeko erregea.
• Henrike II.a Nafarroakoa (1503-1555), Nafarroako erregea.
• Antonio de Eslava (1570-1640), Urrezko Mendea delakoaren idazle.
• Joan Frantzes Iribarren (1699-1787), musikagile eta organo jotzaile barroko.
• Isidoro Gil de Jaz (1703-1765), legelari.
• Frantzisko Xabier Marietegi (1775-1843), arkitekto.
• Buenaventura Iñigitz Telletxea (1840-1902), organista eta musikagile.
• Francisco Javier Los Arcos (1847-1905), ingeniari militar eta politikari.
• Jesús Valdés Oroz (1896-1963), Espainiako Lehen Errepublikaren aldeko militar.
• Vicente Moriones (1913-1970), militante anarkista eta Lanaren Konfederazio Nazionaleko buruzagi.
• Aurelio Arteta Aísa (1945-), filosofo, unibertsitate irakasle eta Batasuna, Aurrerapena eta Demokraziako politikari.
• Luis Sabalza (1947-), Osasuna futbol klubako presidentea.
• Kastor Fantoba (1966-), pilotu.

Zangoza ondorengo hiriekin senidetuta dago:

• Donapaleu^[35]

• 
  Karrika Nagusia
• 
  Andre Maria Erregina eliza
• 
  Santa Katalina plazatxoa
• 
  Done Jakue eliza
• 
  Bianako Printzearen jauregia

1. ↑ /s̻anɣ̞ós̻a/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza bigarren silaban
2. ↑ /s̻ankós̻a/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza bigarren silaban

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

• Zangozerria
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia

• Zangozako Udalako webgune ofiziala