Ptolemeusz I Soter

Ptolemeusz I Soter

Ptolemeusz I (III w. p.n.e., muzeum Luwru)
władca starożytnego Egiptu
Okres	od 323 p.n.e. do 283 p.n.e.[1][2]
Następca	Ptolemeusz II Filadelfos
Dane biograficzne
Dynastia	Ptolemeusze
Data urodzenia	ok. 367 p.n.e.
Data śmierci	ok. 283 p.n.e.
Ojciec	Lagos
Matka	Arsinoe
Żona	1. Artakama, 2. Eurydyka, 3. Berenika I
Dzieci	z Eurydyką: Ptolemeusz Keraunos, Meleager, ? (syn), Lizandra, Ptolemais, Teoksena, z Bereniką I: Arsinoe II, Ptolemeusz II Filadelfos, Filotera
Multimedia w Wikimedia Commons

Ptolemeusz I Soter (gr. Πτολεμαῖος Σωτήρ, Ptolemaĩos Sōtḗr, ur. 367 p.n.e.^[3], zm. 283 p.n.e.) – założyciel dynastii Ptolemeuszy, władca Egiptu w latach 323–283 p.n.e., syn Lagosa i Arsinoe, mąż Artakamy, Eurydyki i Bereniki I. Ojciec: Ptolemeusza Keraunosa, Meleagra, Lizandry, Ptolemais, Teokseny, Arsinoe II, Ptolemeusza II Filadelfosa i Filotery^[4].

Jego ojciec nazywał się Lagos i pochodził z północno-zachodniej Macedonii^[3]. Jego matka nosiła imię Arsinoe^[3].

Bogusław Kwiatkowski wysunął hipotezę o możliwym pokrewieństwie Ptolemeusza i Aleksandra; wg niego mogli oni być braćmi^[3]. Z pewnością Ptolemeusz był jednym z towarzyszy wychowania Aleksandra^[5]. Później był jednym z wodzów Aleksandra Wielkiego i jego bliskim przyjacielem. W 324 na politycznym weselu w Suzie pojął za żonę Artakamę, córkę Artabazosa^[5].

Po śmierci Aleksandra, w 323 p.n.e., objął rządy jako satrapa Egiptu^[6]. Brał czynny udział w wojnach diadochów^[6]. W 322 p.n.e. kazał zamordować swojego doradcę i skarbnika, Kleomenesa^[7]. Pozwoliło mu to umocnić swoją władzę i przy okazji zgarnąć olbrzymi majątek Kleomenesa zebrany na spekulacji zbożem^[8]. W tym samym roku podbił Cyrenajkę^[7]. W 321 p.n.e. przechwycił zabalsamowane zwłoki Aleksandra Wielkiego, które przewiózł do Memfis^[7], a później do powstałej jako nowa stolica Aleksandrii^[9]. W tym samym roku wziął ślub z Eurydyką, córką Antypatra^[5]; ze związku tego urodziło się trzech synów i cztery znane z imienia córki^[10]. Był to element sojuszu Ptolemeusza, Kraterosa i Antypatra przeciw Perdikkasowi^[11]. W 321 p.n.e. armia dowodzona przez Perdikkasa wkroczyła na teren Egiptu, docierając pod Memfis^[9]. Ptolemeusz jednak pokonał bez walki Perdikkasa, którego wojsko przeszło na stronę satrapy Egiptu^[11]. Sam Perdikkas został zamordowany^[9]. Uczestnicy spisku przeciw Perdikkasowi zaproponowali Ptolemeuszowi objęcie po zabitym tytułu basileusa, ten jednak odmówił, rezygnując tym samym z walki o władzę nad całością dziedzictwa po Aleksandrze^[9].

Około 320 p.n.e. Ptolemeusz przeniósł stolicę swojego państwa do nowo wybudowanej Aleksandrii^[12]. W pierwszych latach panowania uzyskał zwierzchnictwo nad Cyrenajką; ustanowił tam Offellasa, a później Magasa jako udzielnych władców^[9]. Około 314 p.n.e. zdławił bunt, który wybuchł przeciwko jego panowaniu na Cyprze^[12] (Zdaniem Ewy Wipszyckiej przejął nad nim kontrolę ok. 312 p.n.e.^[13]). Około 312 p.n.e. rozbił w bitwie pod Gazą wojska Demetriusza Poliorketesa^[12]. W wyniku tego starcia zdołał opanować Syrię i Fenicję, które jednak stracił na rzecz Demetriusza i Antygona rok później^[12].W tym samym roku diadochowie zawarli krótkotrwały pokój, na mocy którego Ptolemeusz utwierdził się w posiadaniu Egiptu, części Libii i Arabii^[14].

Wkrótce wybuchła kolejna wojna Ptolemeusza z Antygonem^[14]. W 310 p.n.e. Ptolemeusz zajął Kos i kilka miast Azji Mniejszej^[14]. W 308 p.n.e. jego władza rozciągała się, poza Egiptem, na Cyrenajkę, Cypr, Likię, Karię, Kos i Andros oraz Korynt i Sykion^[15]. Około 306 p.n.e. jego flota poniosła klęskę z rąk Demetriusza Poliorketesa pod Salaminą Cypryjską^[16]. W efekcie utracił Cypr i Cyrenajkę, w której wybuchł bunt^[16]. Zdołał jednak odeprzeć najazd Antygona na Egipt, który nie doszedł do skutku głównie za sprawą warunków pogodowych^[16]. W owym czasie Ptolemeusz ogłosił się oficjalnie królem, podobnie jak jego rywal Antygon^[13][16]. W 304 p.n.e. pomógł mieszkańcom zaprzyjaźnionego Rodos odeprzeć atak Demetriusza; w wyniku tego Rodyjczycy oficjalnie ubóstwili Ptolemeusza i nadali mu przydomek Soter, co tłumaczy się jako "zbawca"^[17]. Około 301 p.n.e. powtórnie przyłączył Cyrenajkę^[18]. Brał udział w koalicji, która doprowadziła do klęski Antygona, choć nie brał udziału w rozstrzygającej bitwie pod Issos w 301 p.n.e., zajmując w owym czasie południową Syrię^[13] Kilka lat później zawarł przymierze z Lizymachem skierowane przeciwko rosnącej potędze Seleukidów^[18]. Później doszło do zmiany sojuszy i Ptolemeusz sprzymierzył się z królem Seleukidów przeciwko Demetriuszowi Poliorketesowi^[18]. W latach 90. i 80. III wieku p.n.e. Ptolemeusz zajął Tyr i Sydon oraz rozpostarł kontrolę nad Wyspami Jońskimi^[13].

W 285 p.n.e. wyznaczył swojego młodszego syna Ptolemeusza II następcą tronu Egiptu i jednocześnie współrządcą^[13]. Był on synem ze związku z Bereniką, córką Magasa, która łącznie urodziła mu co najmniej trójkę dzieci^[19]. Berenika, która wcześniej była kochanką Ptolemeusza, w 290 p.n.e. została jego oficjalną żoną^[19]. Z decyzją ojca o wyznaczeniu Ptolemeusza II następcą nie pogodził się Ptolemeusz Keraunos, którego w związku z tym władca wygnał z Egiptu^[19].

Rozbudowana za jego panowania Aleksandria stała się głównym ośrodkiem kultury hellenistycznej i centralnym ośrodkiem administracyjnym kraju^[20]. Założone przez niego Serapeum, Muzeum Aleksandryjskie (Muzejon) i Biblioteka Aleksandryjska były najważniejszymi ośrodkami naukowymi świata antycznego tego okresu, a wybudowaną na rozkaz Ptolemeusza latarnię morską na wyspie Faros uznawano za jeden z siedmiu cudów świata starożytnego^[20]. Był autorem dzieła opisującego historię wojen Aleksandra^[21]. Otaczał protekcją wielu ludzi kultury, np. Demetriusza z Faleronu, który przybył do Egiptu ok. 296 p.n.e.^[22] W jego otoczeniu najpewniej powstało dzieło Manetona opisujące historię Egiptu^[10].

Ptolemeusz administrował Egiptem, wykorzystując zastane tradycje zarządzania, oparte na podziale na nomy^[22]. Uczynił Egipt centrum osadnictwa greckiego, a na najważniejszych urzędach obsadzał Greków^[22]. Usiłował rozpowszechnić synkretyczną religię będącą połączeniem tradycji egipskich i greckich^[23]. Jednym z kluczowych elementów tej religii miał być bóg Serapis, którego kult Ptolemeusz propagował^[23].

• Od 323–305 p.n.e. – jako satrapa Egiptu
• Od 305–283 p.n.e. – jako król Ptolemeusz I Soter
• Od 285–283 p.n.e. – wspólnie z synem Ptolemeuszem II

Królewski Protokół
serech lub Horusowe:
trl.: wr pḥty nsw ḳnı͗[24]
nebti lub Należący do Obu Pań:
trl.: ı͗ṯ m sḫm ḥḳꜣ ṯl[24]
prenomen lub imię tronowe:
trl.: stp n rꜥ mry ı͗mn[24] (Setepenre Meriamon[3])
tłum.: Wybrany przez Re, ukochany przez Amona
nomen lub imię rodowe:
trl.: ptwlmys[24] (Ptulmis[3])
tłum.: Ptolemeusz

Poza wymienionymi znane są nauce dwa odmienne warianty zapisu imienia rodowego oraz dwa odmienne warianty imienia tronowego^[25]. Grecka tytulatura Ptolemeusza brzmiała basileus Ptolemaios I Theos Soter I – król Ptolemeusz, Bóg Zbawca^[3]

• F.W. Walbank: The Cambridge ancient history, Volume 7, Part 1: The Hellenistic World. Wyd. 2. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 1984. ISBN 0-521-23445-X. (ang.).
• Graham Shipley: The Greek World After Alexander 323–30 BC. London − New York: 2000. ISBN 0-4150-4618-1. Brak numerów stron w książce
• Adam Ziółkowski: Historia powszechna. Starożytność. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009. ISBN 978-83-01-15810-1.
• BogusławB. Kwiatkowski BogusławB., Poczet faraonów. Życie. Legenda. Odkrycia, wyd. 2, Iskry, 2021, ISBN 978-83-244-1042-2 .
• BenedettoB. Bravo BenedettoB., EwaE. Wipszycka EwaE., Historia starożytnych Greków. Okres hellenistyczny, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992, ISBN 83-01-10609-3 .