Od 10 do 25 lipca 1945 oddziały należące do 3 Frontu Białoruskiego[3][4] (według innych źródeł 1 Frontu Białoruskiego[5]) (według ustaleń poczynionych przez historyków z Instytutu Pamięci Narodowej były to oddziały 50 Armii[1]) i jednostki 62 Dywizji Wojsk Wewnętrznych NKWD, osłaniane i wspomagane przez UB i pododdział złożony z dwóch kompanii w sile ok. 110–160 żołnierzy 1 Praskiego Pułku Piechoty (dowodzony przez por. Maksymiliana Sznepfa[6][7][8]), przeprowadziły szeroko zakrojoną akcję pacyfikacyjną obejmującą tereny Puszczy Augustowskiej i jej okolic, w tym Dąbrowy Białostockiej, w powiecie sokólskim (Małyszówki, Brzozowa, Nowej Wsi, Hamulki, Suchowoli i Kamiennej Nowej)[9][5]. Wśród żołnierzy polskich wspomagających oddziały sowieckie udział w pacyfikacji brał późniejszy szef MSW Mirosław Milewski, ówczesny pracownik PUBP w Augustowie (który wykazywał się wielką gorliwością w pomocy organizatorom obławy)[5]. Oddziały radzieckie otaczały tamtejsze wsie, aresztując ich mieszkańców podejrzanych o kontakty z partyzantką niepodległościową. Cała operacja kierowana była prawdopodobnie z Augustowa, gdzie ulokowane było lokalne dowództwo sowieckiego kontrwywiadu wojskowego Smiersz. Zatrzymano ponad 7 tysięcy osób[10], które więziono w ponad pięćdziesięciu miejscach[11]. Sowieci utworzyli obozy filtracyjne, gdzie torturowano i przesłuchiwano zatrzymanych, przetrzymując ich skrępowanych drutem kolczastym w dołach zalanych wodą pod gołym niebem[12]. Część z nich po przesłuchaniach wróciła do domu. 252 aresztowanych Litwinów, zaangażowanych w litewski ruch niepodległościowy, przekazano miejscowym organom NKWD-NKGB Litewskiej SRR[3]. Około 600 osób narodowości polskiej zostało wywiezionych w nieznanym kierunku i wszelki ślad po nich zaginął; aresztowania tych osób dokonały organy Smiersz 3 Frontu Białoruskiego[13].
W 2011 roku rosyjski historyk Nikita Pietrow, wiceprzewodniczący Stowarzyszenia „Memoriał”, opublikował szyfrowaną depeszę wysłaną w lipcu 1945 roku przez gen. Wiktora Abakumowa, dowódcę wojskowego kontrwywiadu Smiersz, do szefa NKWD Ławrentija Berii[10], odnalezioną w 1990 roku w archiwach KGB[15]. Z depeszy wynikało, że 20 lipca 1945 roku z Moskwy do Olecka przybyła specjalna ekipa funkcjonariuszy Smiersza kierowana przez gen. Iwana Gorgonowa, mająca przeprowadzić „likwidację zatrzymanych w lasach augustowskich bandytów”[3]. Likwidacją mieli dowodzić gen. Gorgonow oraz szef kontrwywiadu Smiersz 3 Frontu Białoruskiego gen. Paweł Zielenin[10]. Liczba 592 osób, wymieniona w depeszy Abakumowa, odpowiada prawie dokładnie liczbie mieszkańców regionu zaginionych w czasie obławy[10]. Według Nikity Pietrowa z depeszy wynika, że obława została przeprowadzona na osobisty rozkaz Józefa Stalina[10]. Rosyjski historyk wiąże obławę augustowską z planowanym przejazdem Stalina pociągiem specjalnym przez Polskę na trasie Moskwa – Berlin (17 lipca 1945 roku rozpoczęła się pod Berlinem konferencja poczdamska z udziałem Stalina), co nasiliło działania NKWD i Armii Czerwonej przeciwko polskiemu podziemiu niepodległościowemu[16].
W sierpniu 1945 roku podobną operację antypartyzancką z udziałem Armii Czerwonej i NKWD przeprowadzono po drugiej stronie granicy, w okręgu mariampolskim na Litwie[17].
Śledztwo
W listopadzie 1945 roku mieszkańcy gminy Giby wysłali do Bolesława Bieruta delegację, która miała dowiedzieć się o losach zaginionych mieszkańców. Pod koniec lat 50. dwaj posłowie, Jan Kłoczko i Adam Palczak, także próbowali zasięgnąć informacji na temat wydarzeń sprzed kilkunastu lat. Obie te inicjatywy napotkały mur nie do przebycia, a ich inicjatorów represjonowano. W 1987 roku utworzono Obywatelski Komitet Poszukiwań Mieszkańców Suwalszczyzny Zaginionych w lipcu 1945 roku. Wówczas także rozpoczęto ekshumację grobów w lesie koło Gib, ponieważ przypuszczano, że tam mogą być pochowani Polacy. Okazało się jednak, że groby kryły ciała żołnierzy niemieckich z czasów II wojny światowej.
Władze PRL nigdy oficjalnie nie potwierdziły faktu obławy. Rzecznik rządu Jerzy Urban negował nawet sam fakt zaginięcia obywateli polskich. W 1992 roku śledztwo w tej sprawie wszczęła prokuratura w Suwałkach, potem zostało ono zawieszone, a w 2000 podjął je Instytut Pamięci Narodowej w Białymstoku[18]. Początkowo śledztwo było kwalifikowane przez prokuratorów IPN jako zbrodnia komunistyczna, a od lipca 2009 roku również jako zbrodnia przeciwko ludzkości[13].
W sprawie tej kilkakrotnie, poczynając od 1992 roku, kierowano do Rosji wnioski o pomoc prawną[18]. 7 stycznia 1995 roku Główna Prokuratura Wojskowa Federacji Rosyjskiej w odpowiedzi na zapytanie strony polskiej wysłała do ambasady polskiej w Moskwie pismo z informacją, że „potwierdzono aresztowanie podczas obławy przez organy Smiersz 3 Frontu Białoruskiego grupy 592 osób, które wspierały antyradziecko nastawioną Armię Krajową”[13]. Ponadto strona rosyjska poinformowała: „Wymienionym obywatelom polskim nie przedstawiono zarzutów, sprawy karne nie zostały przekazane do sądów, a dalsze losy aresztowanych nie są znane”[17]. W 2003 roku strona rosyjska stwierdziła, że nie ma żadnych dokumentów potwierdzających rozstrzeliwanie cywilów na Suwalszczyźnie w 1945 roku; potwierdzono, że na tym terenie działała 62 Dywizja Wojsk Wewnętrznych NKWD, lecz prośby o fotokopie dzienników bojowych tej formacji pozostały bez odpowiedzi[18]. W połowie lipca 2006 strona rosyjska odmówiła odpowiedzi na polski wniosek o pomoc prawną w tej sprawie, argumentując to przedawnieniem karalności[18]. Kolejny, obszerny wniosek o pomoc prawną strona polska skierowała do Rosji w 2009 roku[13]. Następny, uzupełniający wniosek o pomoc prawną został przygotowany przez Instytut Pamięci Narodowej w czerwcu 2011 roku; była to prośba o przekazanie kopii konkretnego dokumentu na temat obławy, który opublikował w 2011 roku rosyjski historyk Nikita Pietrow[19]. Wniosek ten został przesłany stronie rosyjskiej[20], a w sierpniu 2011 roku Prokuratura Generalna Federacji Rosyjskiej poinformowała Prokuraturę Generalną RP, że oprócz informacji przekazanej Polsce w roku 1995 i 2003 nie dysponuje innymi informacjami w tej sprawie[21]. Była to odpowiedź na polski wniosek z 2009 roku i brak jak dotąd[kiedy?] odpowiedzi na wniosek z czerwca 2011 roku w sprawie dokumentu opublikowanego przez Nikitę Pietrowa[22].
W grudniu 2011 roku strona polska zwróciła się do prokuratury rosyjskiej z nowym wnioskiem o pomoc prawną, w którym poprosiła o przekazanie drugiego szyfrogramu gen. Wiktora Abakumowa do szefa NKWD Ławrientija Berii (nr 25871, przechowywanego w Centralnym Archiwum Federalnej Służby Bezpieczeństwa w Moskwie), z którego wynika, że podczas obławy augustowskiej zatrzymano m.in. dowódcę Armii Krajowej o nazwisku Kurpiński ps. „Grom”, urodzonego w 1906 roku[23].
Podczas wizyty w Moskwie w kwietniu 2012 roku prezes IPN Łukasz Kamiński uzyskał od Stowarzyszenia Memoriał rozszyfrowane raporty dotyczące pojmanych „bandytów” adresowane do Ławrientija Berii[24].
Ciał ofiar nigdy nie znaleziono, jakkolwiek podejrzewano, że mogły zostać pochowane w lesie na uroczysku Wielki Bór koło Gib[17]. Ekshumacje przeprowadzone w latach 1987 i 1989 dowiodły, że były to zwłoki żołnierzy niemieckich[11].
FSB informuje rodziny ofiar w 2013 o miejscu i dacie aresztowań[25].
Przeanalizowano zdjęcia lotnicze i wskazano miejsca potencjalnych grobów[26].
W czasie remontu prowadzonego w r. 2023 w budynku, w którym w latach 1945–1956 mieścił się Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego (tzw. „Domu Turka”) odkryto w jego pomieszczeniach, które w tamtym okresie służyły za cele aresztowe, napisy wskazujące, że przetrzymywano tu osoby zatrzymane w okresie, kiedy realizowana była cała operacja. Trwają badania, w jakim stopniu napisy te mają związek z obławą[27].
W 1991 roku, po przeprowadzeniu ekshumacji w Gibach, ustawiono tam krzyż na symbolicznej mogile zaginionych. Na krzyżu wypisano nazwiska 530 osób[11].
W lipcu 2010 roku wystawę poświęconą obławie augustowskiej, przygotowaną przez Oddział Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku, zorganizowano w gmachu Sejmu w Warszawie[32]. W latach 2006–2011 wystawy poświęcone obławie były organizowane w Suwałkach[33][34] i Węgorzewie[35].
9 czerwca 2011 roku w ramach XI Pikniku Kawaleryjskiego – Dni Kawaleryjskich w Suwałkach zaprezentowane zostało widowisko historyczne „Obława Augustowska. Lipiec 1945”, współorganizowane przez Muzeum Okręgowe w Suwałkach i Oddział Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku[36].
Uchwałą z 25 lipca 2014 Sejm RP uczcił pamięć ofiar obławy augustowskiej[37].
9 lipca 2015 roku Sejm uchwalił ustawę ustanawiającą 12 lipca Dniem Pamięci Ofiar Obławy Augustowskiej z lipca 1945 roku[38].
W maju 2017 r. na terenie otaczającym kościół pod wezwaniem św. Marii Magdaleny w Mikaszówce została umieszczona instalacja autorstwa metaloplastyka Wojciecha Skrzyszewskiego, upamiętniająca ofiary obławy augustowskiej[39].
W „Domu Turka” (dawnej siedzibie Urzędu Bezpieczeństwa w Augustowie) planowane jest urządzenie Domu Pamięci Obławy Augustowskiej[27].
↑Tak jakby Stalin umarł wczoraj naszdziennik.pl, 13 października 2011 [dostęp 2011-09-15]. W czasie podróży Stalina do Poczdamu zastosowano wyjątkowe środki bezpieczeństwa. Przejazdu pilnowało 17 tysięcy żołnierzy NKWD; na każdym kilometrze trasy stało od 6 do 15 ludzi, a po torach kolejowych jeździło 8 pociągów pancernych NKWD. Por. Edward Radziński: Stalin, Warszawa 1996, s. 537. ISBN 83-85852-22-0.
Obława Augustowska (lipiec 1945 r.). Jan Jerzy Milewski i Anna Pyżewska (red.). Białystok: 2005. ISBN 83-88097-99-7. Brak numerów stron w książce
Marcin Dzierżanowski, Aneta Blinkiewicz. W służbie Moskwy. „Tygodnik Wprost”. 28 (1180), 2005.brak numeru strony
Mariusz Filipowicz: Obława Augustowska w lipcu 1945 r.. W: Obława Augustowska. Białystok: Polskie Towarzystwo Historyczne – Oddział w Białymstoku, 2005. ISBN 83-9222-636-4. Brak numerów stron w książce
Jarosław Szlaszyński. Dzieje lipcowej obławy 1945 r. „Przegląd Augustowski”. 5 (12), s. 8–9, 1996.
Piotr Łapiński. Obława augustowska (lipiec 1945 r.). „Biuletyn Informacyjny”. 7 (267), s. 32–38, lipiec 2012. Warszawa: Zarząd Główny ŚZŻAK. ISSN1233-8567.
Sewastianowicz I. Kulikowski S. Nie tylko Katyń, Białystok 1990
Zwolski Marcin. Obława Augustowska. Encyklopedia Białych Plam, tom XX
